Phương pháp đánh giá môi trường chiến lược
Trong quá trình thực hiện đánh giá môi trường chiến lược tổng thể, nhóm tư vấn đánh giá môi trường chiến lược đã sử dụng một số phương pháp hiện đang đang được áp dụng ở nhiều nước và các nghiên cứu đánh giá môi trường chiến lược ở Việt Nam.
Các phương pháp này không chỉ được áp dụng để dự báo các tác động đơn lẻ mà còn dự báo một số loại hình tác động tích hợp do nhiều hoạt động của quy hoạch trên vùng lãnh thổ, cụ thể như sau:
1. Phương pháp đánh giá môi trường chiến lược.
- Phương pháp liệt kê. Phương pháp này được áp dụng nhằm xác định tiềm năng ảnh hưởng đến môi trường của các thành phần quy hoạch. Phương pháp này được sử dụng trong nhận dạng các vấn đề môi trường và xã hội chính; dự báo diễn biến môi trường và xã hội do cả các phương án "Không thực hiện Quy hoạch" (phương án 0) và "Thực hiện Quy hoạch".
- Phương pháp ma trận. Phương pháp này dùng để nhận dạng và đánh giá các tác động riêng rẽ hoặc tác động tích lũy từ các hoạt động của Quy hoạch lên một yếu tố môi trường. Phương pháp này triển khai trên cơ sở áp dụng đồng thời phương pháp chuyên gia, áp dụng chủ yếu là trong Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường, xác định các tác động trực tiếp và gián tiếp, tác động tích lũy.
- Phương pháp phân tích xu hướng và ngoại suy. Phương pháp này còn được gọi là "hồi cứu quá khứ - dự báo tương lai", trong đó tiến hành hồi cứu các số liệu về trạng thái và xu thế diễn biến môi trường trong quá khứ, tìm ra xu hướng để dự báo trạng thái môi trường trong tương lai. Do phương pháp này đòi hỏi phải có dữ liệu quá khứ với thời gian đủ dài. Phương pháp này được sử dụng tại Phạm vi đánh giá môi trường chiến lược và thành phần môi trường, di sản thiên nhiên có khả năng bị tác động bởi quy hoạch. Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường khi phân tích xu hướng tác động tới môi trường trong trường hợp không thực hiện quy hoạch.
- Phương pháp chồng bản đồ/GIS. Mục đích phương pháp này nhằm xem xét sơ bộ các tác động của quy hoạch tổng thể hoặc các dự án trong quy hoạch tổng thể đến các vùng nhạy cảm về sinh thái hoặc sử dụng đất trên địa bàn tỉnh. Từng thành phần môi trường được thể hiện trên bản đồ, có cùng tỷ lệ, thí dụ bản đồ địa hình, bản đồ thủy vực, bản đồ sử dụng đất, bản đồ các khu bảo tồn thiên nhiên, bản đồ phân bố dân cư..., sau đó lập các bản đồ về quy hoạch (vị trí các dự án, sơ đồ mặt bằng, hạ tầng giao thông,… trong quy hoạch tổng thể) cùng tỷ lệ. Trên cơ sở đó chồng quy hoạch lên từng bản đồ thành phần môi trường để xác định sơ bộ vị trí và các hoạt động của quy hoạch hoặc dự án có ảnh hưởng như thế nào đến môi trường tự nhiên và Kinh tế - Xã hội. Sử dụng phương pháp chồng bản đồ bằng GIS sẽ giúp việc xem xét rõ ràng hơn có sự xâm phạm các khu bảo tồn thiên nhiên, khu sản xuất, khu dân cư, các công trình khác hay không.
Trong Báo cáo đánh giá môi trường chiến lược này, bản đồ phương án phát triển hạ tầng giao thông vận tải đã được chồng chập với bản đồ bảo vệ và phát triển rừng, từ đó phát hiện những chồng lấn và tác động đối với hệ sinh thái rừng và đa dạng sinh học ở Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường.
- Phương pháp kiểm kê nhanh nguồn thải. Phương pháp này sử dụng các hệ số phát thải để ước tính tải lượng các chất ô nhiễm (pollutant load) sinh ra trong quá trình hoạt động các ngành công, nông nghiệp, dịch vụ, giao thông, sử dụng đất. Báo cáo đánh giá môi trường chiến lược sử dụng phương pháp này để ước tính lượng nước thải, chất thải rắn và tải lượng chất ô nhiễm đưa vào môi trường theo các phương án quy hoạch.
- Phương pháp tính phát thải và hấp thụ khí nhà kính. Trong đánh giá môi trường chiến lược này tính toán phát thải khí nhà kính qua CO2 tương đương (CO2e - Carbon dioxide equivalent) do các quy hoạch phát triển năng lượng, giao thông, thủy sản, chăn nuôi, trồng trọt, sử dụng đất... được thực hiện theo Hướng dẫn kiểm kê khí nhà kính do Ủy ban Liên Chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC) ban hành 2006 và điều chỉnh năm 2019. Kết quả được nêu trong Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường.
- Phương pháp chuyên gia. Phương pháp này được áp dụng nhằm tận dụng kiến thức và kinh nghiệm của các chuyên gia trong từng lĩnh vực để phát hiện và nhận định về các hoạt động phát triển, các vấn đề môi trường và tác động của chúng tới môi trường, giải pháp cần áp dụng để ngăn ngừa giảm thiểu hoặc khắc phục. Phương pháp chuyên gia còn được sử dụng để tích hợp ý kiến của tập thể chuyên gia khi xác định các vấn đề môi trường chính, các tác động chủ yếu đến môi trường trong trường hợp triển khai quy hoạch hoặc không thực hiện quy hoạch; xác định và đánh giá tác động tích lũy; cân nhắc lựa chọn phương án phát triển, xác định phạm vi chịu ảnh hưởng…
2. Phương pháp khác.
- Phương pháp kế thừa. Các thông tin, số liệu, công trình nghiên cứu, các báo cáo, tài liệu sẵn có được sử dụng để đưa ra những đánh giá phục vụ xây dựng Phạm vi đánh giá môi trường chiến lược và thành phần môi trường, di sản thiên nhiên có khả năng bị tác động bởi quy hoạch, Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường của báo cáo đánh giá môi trường chiến lược quy hoạch tổng thể quốc gia. Theo đó, các tài liệu cần thu thập trong quá trình thực hiện đánh giá môi trường chiến lược như điều kiện tự nhiên, Kinh tế - Xã hội; báo cáo hiện trạng môi trường tỉnh; các tài liệu liên quan đến phát triển Kinh tế - Xã hội, bảo tồn đa dạng sinh học, biến đổi khí hậu;…
- Phương pháp xử lý thống kê. Thực hiện đối với các hệ thống số liệu về tự nhiên, kinh tế, xã hội, theo thời gian, không gian và theo các yếu tố môi trường. Đặc biệt trong các dự báo phát thải theo lĩnh vực và theo nguồn phát sinh. Phương pháp này áp dụng ở Phạm vi đánh giá môi trường chiến lược và thành phần môi trường, di sản thiên nhiên có khả năng bị tác động bởi quy hoạch và Đánh giá tác động của quy hoạch đến môi trường.
- Phương pháp khảo sát, phân tích, tổng hợp, đối sánh. Áp dụng để nhận dạng hiện trạng và mức độ biến đổi các yếu tố môi trường theo thời gian và lĩnh vực nhằm rút ra nguyên nhân căn bản của các tác động, phục vụ các dự báo tác động và đối chiếu với các tiêu chuẩn, quy chuẩn môi trường Việt Nam, áp dụng chủ yếu tại Phạm vi đánh giá môi trường chiến lược và thành phần môi trường, di sản thiên nhiên có khả năng bị tác động bởi quy hoạch.
3. Các phương pháp đánh giá tác động Biến đổi khí hậu
Như đã giới thiệu tại Mục 1, để một chiến lược có thể thực sự bền vững, việc đánh giá tác động của Biến đổi khí hậu (BĐKH) phải được coi là nhiệm vụ trọng tâm. Cách tiếp cận này đòi hỏi các phương pháp phân tích đa chiều và tiên đoán, không chỉ để "đo lường" tác động mà còn để định hình một lộ trình phát triển kiên cường và ít carbon. Dưới đây là các phương pháp chuyên sâu được áp dụng một cách tích hợp:
3.1. Mô hình hóa kịch bản và phân tích ngoại suy dựa trên BĐKH
Vượt qua phương pháp phân tích xu hướng quá khứ đơn thuần, phương pháp này sử dụng các mô hình dự báo khí hậu toàn cầu và khu vực (GCMs, RCMs) đã được khoa học công nhận. Thay vì chỉ hỏi "Quy hoạch tác động đến môi trường ra sao?", phương pháp này trả lời câu hỏi chiến lược hơn: "Các kịch bản biến đổi khí hậu sẽ tác động đến sự thành bại của quy hoạch này như thế nào?". Lập luận này chuyển vị thế từ bị động (đánh giá tác động) sang chủ động (đánh giá khả năng tổn thương và sức chống chịu của chính quy hoạch), buộc các nhà hoạch định chính sách phải đối mặt với rủi ro tương lai một cách trực diện.
3.2. Đánh giá tính dễ bị tổn thương và rủi ro (Vulnerability & Risk Assessment)
Đây là phương pháp cốt lõi để xác định "gót chân Achilles" của quy hoạch trước các tác động của biến đổi khí hậu. Công cụ áp dụng là ma trận rủi ro kết hợp 3 yếu tố: Mức độ phơi nhiễm (Exposure), Mức độ nhạy cảm (Sensitivity), và Năng lực thích ứng (Adaptive Capacity). Một quy hoạch có thể hoàn hảo trên giấy tờ nhưng sẽ sụp đổ nếu được đặt tại một khu vực có tính dễ bị tổn thương cao mà không có giải pháp thích ứng đi kèm. Phương pháp này chỉ ra chính xác những điểm yếu đó, buộc phải có các giải pháp kỹ thuật, xã hội và thể chế để gia cố.
3.3. Phân tích chi phí - lợi ích (Cost-Benefit Analysis) của các giải pháp thích ứng và giảm thiểu
Phương pháp này lượng hóa các tác động và giải pháp bằng ngôn ngữ kinh tế. Nó so sánh "Chi phí của việc không hành động" (Cost of Inaction) với "Chi phí của việc hành động" (Cost of Action). Khi các con số được đưa ra, ví dụ: "Bỏ ra 1 đồng để xây dựng hạ tầng chống ngập hôm nay sẽ tiết kiệm 5 đồng chi phí khắc phục thiệt hại trong 10 năm tới", lập luận sẽ trở nên không thể chối cãi. Nó biến các giải pháp môi trường từ "chi phí" thành "đầu tư" thông minh và bắt buộc.
Việc kết hợp các phương pháp chuyên sâu này sẽ biến báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) từ một tài liệu tuân thủ pháp luật thành một công cụ quản trị rủi ro chiến lược, đảm bảo sự phát triển không chỉ thịnh vượng trong ngắn hạn mà còn bền vững và an toàn trước những thách thức lớn nhất của thế kỷ 21.