Liệu các loại tiền tệ địa phương và tiền ảo có sắp làm thay đổi ngành tài chính?
Những nỗ lực cải cách hệ thống tài chính từ góc độ chính trị rồi sẽ thành công, và thế giới buộc phải tiến tới một nền tài chính bền vững hơn. Thế nhưng, con đường ấy dường như vẫn còn quá dài. Trong khi đó, những người không muốn chờ đợi đã bắt đầu thách thức hệ thống hiện tại bằng các đổi mới trong lĩnh vực tiền tệ.
Chỉ trong vài năm gần đây, tiền tệ địa phương và tiền ảo đã phát triển với tốc độ đáng kinh ngạc. Sự cuốn hút của Bitcoin xuất hiện dày đặc trên báo chí, và song song với đó là một khối lượng nghiên cứu học thuật đồ sộ dành riêng cho những mô hình tiền tệ mới. Liệu đây chỉ là một trào lưu thoáng qua, hay có thể trở thành động lực thay đổi vĩnh viễn hệ thống tài chính toàn cầu?
Trong bài viết này trên VNLibs.com, blogger khách mời Fabien sẽ cùng chúng ta khám phá những đặc điểm nổi bật của các mô hình tiền tệ mới, đồng thời phân biệt đâu là đổi mới thực sự và đâu chỉ là lớp vỏ hào nhoáng.
Câu hỏi đầu tiên cần đặt ra: "Vì sao những mô hình này lại trở nên hấp dẫn đến vậy? Điều gì khiến nhiều người tin rằng chúng có thể mở ra một thế giới tài chính tốt đẹp hơn?" Như đã đề cập trong những bài viết trước, ngày càng nhiều nhà quan sát cho rằng hệ thống tiền tệ hiện nay tồn tại nhiều vấn đề. Đặc biệt, việc tạo tiền thông qua tín dụng đã trở thành động lực chính dẫn đến sự bùng nổ của cả nợ công lẫn nợ tư.
1. Sự pha trộn giữa hệ tư tưởng và chủ nghĩa thực dụng.
Cuộc khủng hoảng đã thổi bùng sự ngờ vực đối với chính phủ và các định chế tài chính. Chẳng hạn, những chính sách phi truyền thống của ngân hàng trung ương đã khiến nhiều người lo sợ về tình trạng "mất giá" — tức sự suy giảm giá trị của tiền giấy — đặc biệt là tại Hoa Kỳ.
Sự thiếu tin tưởng này gắn liền với yếu tố hệ tư tưởng. Việc sử dụng các loại tiền tệ thay thế trở thành một cách để "nổi loạn" chống lại hệ thống. Những người Mỹ chống chủ nghĩa liên bang (American antifederalists) sử dụng Bitcoin để lên án chính sách của Cục Dự trữ Liên bang (Fed - Federal Reserve System), trong khi các loại tiền tệ địa phương lại được xem như một hình thức phản đối chính sách thắt lưng buộc bụng. Có điều gì đó mang tính chống đối ngầm khi bước ra khỏi hệ thống tiền tệ chính thức; sử dụng tiền tệ thay thế chẳng khác nào lựa chọn sống mà không cần điện thoại di động trong thế giới hiện đại.
Những lo ngại này đã thúc đẩy những người sáng lập và những người dùng đầu tiên của các loại tiền tệ này. Tuy nhiên, để giải thích cho sự lan rộng trong công chúng, chắc chắn còn có những động cơ thực dụng hơn.
Một số loại tiền tệ thay thế có thể được tận dụng để trốn thuế, hoặc phục vụ các chiến lược tài chính tiêu dùng không chính thống, bởi vì hiện nay, nhiều cơ quan thuế chưa kịp xây dựng công cụ kiểm soát các giao dịch dựa trên chúng. Rõ ràng, điều này đã thu hút tội phạm từ khắp nơi trên thế giới tiếp cận. Bitcoin lần đầu gây tiếng vang lớn trên truyền thông khi FBI công bố vụ triệt phá Silk Road vào tháng 10 năm 2013 — một trang web sử dụng hệ thống thanh toán ảo để buôn bán ma túy bất hợp pháp.
Silk Road 2.0, kẻ kế nhiệm của nó, ít được báo chí chú ý hơn nhưng lại đạt kết quả đáng kể. Theo FBI: "Tính đến tháng 9 năm 2014, Silk Road 2.0 tạo ra doanh thu ít nhất khoảng 8 triệu đô la mỗi tháng và có khoảng 150.000 người dùng đang hoạt động." Giống như tiền thân, nó "hoạt động độc quyền trên mạng Tor [một mạng Internet ẩn] và yêu cầu mọi giao dịch phải được thanh toán bằng Bitcoin để bảo toàn tính ẩn danh của người dùng và tránh sự phát hiện của cơ quan thực thi pháp luật".
Tuy nhiên, quốc gia có số lượng người dùng Bitcoin nhiều nhất lại không phải Hoa Kỳ, mà là Trung Quốc. Một giả thuyết cho sự thành công này là khả năng lách qua các hạn chế về di chuyển vốn (circumvent restrictions on capital movements). Ngoài ra, còn có yếu tố đầu cơ đối với các loại tiền kỹ thuật số: nhiều người dùng sớm của hệ thống Bitcoin đã kiếm được hàng triệu euro khi giá trị đồng tiền này tăng vọt vào năm 2013, một phản ánh rõ nét về khó khăn tài chính của người dân và khát vọng đổi đời nhanh chóng.
Ngăn chặn những lạm dụng như vậy là thách thức lớn đối với những người ủng hộ tiền tệ thay thế. Thế nhưng, tiềm năng tội phạm không nên trở thành rào cản đối với đổi mới. Thực tế cho thấy, các ngành công nghiệp bất hợp pháp và cận biên như nội dung khiêu dâm hay ma túy đôi khi lại cực kỳ sáng tạo, bởi vì về mặt cấu trúc, chúng buộc phải di chuyển nhanh hơn so với các ngành hợp pháp và cơ quan quản lý. Việc tội phạm chấp nhận một công nghệ thanh toán thường là bước khởi đầu cho quá trình trưởng thành của thị trường, chứ không phải dấu hiệu cho sự kết thúc.
2. Tiền ảo có thực sự mang tính đổi mới?
Nếu chúng ta nhìn xa hơn hiện tượng Bitcoin, việc định nghĩa thế nào là "tiền ảo" thực ra không hề đơn giản. Kể từ năm 1971, sau sự sụp đổ của hệ thống Bretton-Woods, tiền tệ đã không còn được chuyển đổi thành vàng hay bất kỳ loại tài sản vật chất nào khác.
Chẳng hạn, tại vương quốc Anh, cụm từ truyền thống được Thống đốc Ngân hàng Anh (BoE) là ông Andrew Bailey ký trên tờ 10 bảng: "Tôi hứa sẽ trả cho người cầm tờ giấy này theo yêu cầu số tiền 10 bảng", thực chất chỉ mang tính vòng tròn khép kín: tờ tiền đó chỉ có thể đổi lấy một tờ tiền khác cùng mệnh giá (Jackson & Dyson, 2012).
Trong các nền kinh tế hiện đại, toàn bộ tiền tệ đều mang tính "ảo", hoặc ít nhất cũng chỉ được hậu thuẫn một phần rất nhỏ và gián tiếp bởi những tài sản mơ hồ như cân bằng giá trị tiền tệ và niềm tin vào chính phủ. Công bằng mà nói, đây không chỉ là một đặc điểm của thời hiện đại. Trái với những lầm tưởng phổ biến, tiền xu không hề "suy thoái" thành tiền điện tử khi loài người phát minh ra máy tính.
Như Graber (2014) đã chỉ ra: "Chẳng có gì mới mẻ về tiền ảo. Thực ra, đây mới chính là hình thức nguyên thủy của tiền. […] Lịch sử thường dao động qua lại giữa những giai đoạn mà kim loại quý như vàng và bạc được coi là tiền, và những giai đoạn mà tiền chỉ được xem như một sự trừu tượng, một đơn vị kế toán ảo."
Thời đại ngày nay rõ ràng thuộc về vế sau: tiền điện tử hiện chiếm tới 97% tổng cung tiền. Nói một cách thẳng thắn hơn, "hệ thống tài chính vốn dĩ đã chỉ là một tập hợp các bản ghi kỹ thuật số" (Ali et al., 2014a). Một phần của sự nhầm lẫn bắt nguồn từ chính khái niệm "ảo" (virtual). Thuật ngữ này có thể chỉ ba điều khác nhau:
Tiền không được hậu thuẫn hoàn toàn bằng tài sản vật chất.
Tiền điện tử (electronic cash) mà chúng ta sử dụng hằng ngày qua thẻ tín dụng.
Các loại tiền tệ dựa trên Internet (Internet-based currencies) như Bitcoin.
Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi sử dụng khái niệm "tiền ảo" để chỉ riêng các loại tiền tệ dựa trên Internet. Và từ đó, câu hỏi đặt ra là: điều gì khiến những đồng tiền ảo này khác biệt so với, chẳng hạn, tiền điện tử thông thường?
3. Một công nghệ thanh toán mang tính cách mạng.
Người sáng lập Bitcoin, Satoshi Nakamoto, đã tìm cách giải quyết một vấn đề mà ông cho là nổi bật của nền kinh tế kỹ thuật số: "Thương mại trên Internet gần như phải phụ thuộc hoàn toàn vào các tổ chức tài chính, đóng vai trò là bên thứ ba đáng tin cậy để xử lý các khoản thanh toán điện tử" (Nakamoto, 2008).
Mục tiêu của Bitcoin chính là loại bỏ những bên trung gian đó, để tạo ra một hệ thống tiền mặt thuần túy ngang hàng (peer-to-peer). Nakamoto không bàn về kinh tế học hay lý thuyết tiền tệ; ông chỉ dựa trên một trực giác toán học xuất sắc để áp dụng bản chất phi tập trung (horizontal nature) của Internet vào hệ thống thanh toán.
Dự án này, về cốt lõi, mang tính hệ tư tưởng hơn là kinh tế: nó hướng đến việc loại bỏ sự phụ thuộc vào các tổ chức tập trung và chính phủ, nhờ vào sức mạnh của công nghệ. Những hàng hóa công cộng (public goods) như quy định pháp lý, theo đó, sẽ được tích hợp và phân phối ngay trong mạng lưới.
Vấn đề then chốt của bất kỳ hệ thống thanh toán nào chính là "chi tiêu kép" (double-spend problem). Làm thế nào để đảm bảo rằng mỗi người thực sự có số tiền họ đang biết cách quản lý chi tiêu cá nhân, và họ không thể sử dụng cùng một khoản tiền hai lần?
Trong hệ thống ngân hàng truyền thống, việc thanh toán dựa trên các thực thể được quản lý và đáng tin cậy: đó là các ngân hàng. Người dùng đặt niềm tin vào ngân hàng để thực hiện và nhận thanh toán, nhờ vậy họ không cần phải tin tưởng trực tiếp đối tác giao dịch.
Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu bạn không tin tưởng ngân hàng, hoặc không muốn họ có quyền truy cập vào toàn bộ dữ liệu của mình thì sao? Khi đó, cần một công nghệ có khả năng phân phối thông tin trên toàn bộ mạng lưới, để mọi người đều có thể xác minh mọi giao dịch. Và hơn thế, quá trình xác minh ấy phải diễn ra tự động và an toàn.
Đây chính là điều mà Bitcoin mang lại, hoặc ít nhất là tuyên bố sẽ mang lại. Hiện nay, theo Chainalysis Global Crypto Adoption Index 2025, số lượng người dùng tiền điện tử toàn cầu đã vượt 500 triệu người, với các thị trường mới nổi như Ấn Độ, Nigeria và Argentina dẫn đầu về mức độ sử dụng Theo Ngân hàng Trung ương Anh (BoE - The Governor and Company of the Bank of England) đã chia sẻ: "Sự đổi mới quan trọng của tiền kỹ thuật số là 'sổ cái phân tán' (distributed ledger), cho phép một hệ thống thanh toán hoạt động theo cách hoàn toàn phi tập trung - một bước tiến lớn của dữ liệu thay thế trong tài chính - không cần các bên trung gian như ngân hàng […]. Về lý thuyết, ít nhất là trong tương lai, cơ sở hạ tầng hiện có của hệ thống tài chính có thể được thay thế dần bằng một loạt các hệ thống phân tán" (Ali et al., 2014a).
Điểm mấu chốt ở đây là: một số khía cạnh thường được nhắc đến của Bitcoin thực ra không quá quan trọng, chẳng hạn như nguồn cung tiền giới hạn, cách các bitcoin mới được "thợ đào" (miners) nhận khi họ xác minh giao dịch, hay yếu tố đầu cơ. Tất cả chỉ là những thông số có thể được thiết lập khác đi. Trên thực tế, hiện có vô số loại tiền tệ lấy cảm hứng từ Bitcoin đang cạnh tranh trực tuyến.
Sự đổi mới thực sự nằm ở bước tiến mang tính khái niệm đối với hệ thống thanh toán. Và chính bước tiến này mới là giá trị lâu dài — nó sẽ còn tồn tại.
4. Các phản ứng về mặt pháp lý.
Các phản ứng pháp lý đối với sự phát triển của Bitcoin có sự khác biệt rõ rệt giữa các quốc gia.
Tại Vương quốc Anh, Ngân hàng Trung ương Anh (BoE) về cơ bản lựa chọn cách tiếp cận theo hướng bảo vệ người tiêu dùng. Những lo ngại về ổn định tài chính có thể xuất hiện trong tương lai, nhưng tại thời điểm năm 2014, "khoảng 20.000 người ở Anh nắm giữ một lượng Bitcoin đáng kể [và] mỗi ngày chỉ có khoảng 300 giao dịch diễn ra" (Ali et al., 2014b). Con số này vẫn còn quá nhỏ để khiến các nhà quản lý phải thực sự lo lắng.
Tuy nhiên, BoE không dừng lại ở đó. Họ đi xa hơn trong phân tích và đặt câu hỏi: liệu Bitcoin có thể mở rộng và trở thành một hệ thống thanh toán thống trị hay không? Điều đáng chú ý là, các vấn đề kỹ thuật của hệ thống - đặc biệt là chi phí "đào" (mining) ngày càng tăng - "đặt ra những thách thức đáng kể cho việc áp dụng rộng rãi" (Ali et al., 2014b).
Dẫu vậy, BoE cũng thừa nhận rằng những hệ thống tiền tệ như Bitcoin hoàn toàn có thể vượt qua các trở ngại này bằng những điều chỉnh cấu trúc nhỏ, mở ra khả năng định hình lại thị trường ngoại hối toàn cầu. Bất chấp tầm nhìn của Nakamoto, Bitcoin có thể không đạt được quy mô lớn hơn, nhưng nó vẫn sẽ là người tiên phong, mở đường cho những mô hình kế tiếp.
Ở phần còn lại của châu Âu, các cơ quan tài chính lại có xu hướng nghiêm khắc hơn khi nói về "những nguy hiểm của hệ thống Bitcoin" (Banque de France, 2013). Cơ quan Quản lý Ngân hàng Châu Âu (EBA - European Banking Authority) thừa nhận rằng Bitcoin cực kỳ khó để điều tiết trong ngắn hạn. Do đó, họ khuyến nghị các cơ quan chức năng quốc gia nên ngăn cản các tổ chức tài chính nắm giữ tiền ảo, nhằm "bảo vệ các dịch vụ tài chính được quản lý khỏi những mô hình [tiền ảo]" (EBA, 2014).
Trong khi đó, tại Trung Quốc, các tổ chức tài chính bị cấm tham gia vào các giao dịch liên quan đến Bitcoin, vì điều này làm gia tăng rủi ro tài chính cá nhân nghiêm trọng. Tuy nhiên, tính đến thời điểm hiện tại, chỉ có một số ít quốc gia ban hành lệnh cấm đối với việc sử dụng Bitcoin của cá nhân. Statista ghi nhận rằng trong vòng hai năm gần đây, số lượng người dùng tiền điện tử toàn cầu đã tăng gấp ba lần, và nhiều quốc gia như El Salvador, UAE, Thụy Sĩ, Singapore đã có chính sách thân thiện với Bitcoin.
Mạng lưới các quỹ, công ty, nền tảng giao dịch, nhà vận động hành lang và tình nguyện viên của Bitcoin đã phát triển mạnh mẽ, và họ sẵn sàng chống lại bất kỳ quy định nào có thể đe dọa đến niềm đam mê hoặc lợi ích kinh doanh của mình.
5. Phản ứng với toàn cầu hóa đối với tiền tệ địa phương.
Khác với tiền ảo — vốn giải quyết vấn đề lòng tin bằng cách hòa tan nó trong một mạng lưới phi tập trung — tiền tệ địa phương (local currencies) lại dựa trên các mối quan hệ trực tiếp giữa cá nhân hoặc trên bản sắc chung của cộng đồng.
Một số loại tiền tệ địa phương có thể được định nghĩa rõ nhất như những phiếu mua hàng (vouchers), do một hiệp hội phát hành và không được chấp nhận rộng rãi ở mọi nơi. Chúng chỉ có thể được sử dụng trong phạm vi nền kinh tế địa phương. Cách làm này giúp ngăn chặn sự "rò rỉ" của cải ra bên ngoài, chảy về phía các tác nhân lớn hơn. Mục tiêu thường thấy là chống đói nghèo và khôi phục lại kết cấu xã hội (social fabric) vốn đang bị suy yếu.
Nhà tư tưởng đương đại hàng đầu về các mô hình tiền tệ địa phương là Bernard Lietaer, một nhà kinh tế người Bỉ. Ông cho rằng hệ thống tiền tệ quốc tế hiện nay không thể mang lại sự thịnh vượng cho các cộng đồng địa phương. Vì vậy, ông khuyến nghị triển khai các hệ thống thương mại quy mô nhỏ như một công cụ bổ sung, nhằm đảm bảo mức độ đoàn kết kinh tế tối thiểu (Kennedy, Lietaer & Rogers, 2012).
Điều này đã được minh chứng rõ ràng tại thị trấn nhỏ Volos, Hy Lạp, với mô hình TEM. Như tờ New York Times trong bài viết "Battered by Economic Crisis, Greeks Turn to Barter Networks" vào năm 2011 đã mô tả, TEM là một hệ thống lai ghép, "vừa là tiền tệ thay thế, vừa là hệ thống hàng đổi hàng, vừa là một khu chợ ngoài trời". Việc đưa vào sử dụng đồng tiền địa phương này đã tạo điều kiện để người dân tham gia vào một hệ thống trao đổi hàng hóa. Tiền tệ địa phương, vì thế, không chỉ đơn thuần là công cụ kinh tế; chúng còn mang sứ mệnh hồi sinh cộng đồng.
6. Có đúng không khi mất giá để tạo ra của cải?
Vào khoảng năm 1890, nhà kinh tế học người Đức là Silvio Gesell đã phát triển khái niệm "Demurrage" (phí lưu giữ hoặc sự mất giá định kỳ) để chỉ sự mất giá có hệ thống và lặp lại theo chu kỳ.
Demurrage tạo ra một chi phí nhân tạo gắn liền với việc nắm giữ tiền tệ. Khi tính năng này được áp dụng vào các mô hình tiền tệ địa phương, đồng tiền sẽ tự động mất giá trị theo thời gian. Hệ quả là người dân được khuyến khích chi tiêu tiền của họ càng nhanh càng tốt, từ đó thúc đẩy dòng chảy của nền kinh tế. Đây chính là một cách tiếp cận gần với tầm nhìn của Keynes: thay vì tích trữ tiền, con người nên chi tiêu và giữ cho dòng tiền luôn lưu thông.
Nghiên cứu điển hình (Case Study): Phép màu Wörgl Wörgl là một thị trấn nhỏ ở Áo. Vào thập niên 1930, nơi đây trở nên nổi tiếng với cái gọi là "phép màu Wörgl". Để đưa nền kinh tế trở lại đúng hướng, thị trưởng đã giới thiệu một loại tiền địa phương mới, mất 1% giá trị mỗi tháng. Thử nghiệm này đã mang lại thành công vang dội. Tuy nhiên, nó chỉ kéo dài 14 tháng trước khi Ngân hàng Trung ương Áo (Oesterreichische Nationalbank) tuyên bố bất hợp pháp và buộc phải chấm dứt (Bundesbank, 2013).
Demurrage thường được áp dụng, nhưng không phải lúc nào cũng mang tính hệ thống. Trên thực tế, phần lớn các loại tiền tệ địa phương hoạt động theo cách khá đơn giản: người dân đổi chúng từ tiền tệ chính thức theo một tỷ lệ cố định, và sau đó không thể chuyển đổi ngược lại, hoặc nếu có thì sẽ phải chịu một khoản phí.
Ngoài nguyên tắc cơ bản đó, cũng giống như tiền ảo, vô số tính năng bổ sung có thể được đưa vào để đạt được những mục tiêu cụ thể. Ví dụ, tại xứ Basque thuộc nước Pháp, các cửa hàng muốn tham gia thử nghiệm đồng Eusko phải tuân thủ thêm các quy định về xã hội và môi trường.
7. Tiền tệ địa phương và bản chất của tiền.
Tương tự như với tiền ảo, Ngân hàng Trung ương Anh (BoE) có lẽ là cơ quan quản lý có cách tiếp cận mang tính xây dựng nhất đối với tiền tệ địa phương.
Trước hết, về mặt cấu trúc, BoE vốn cởi mở hơn với vấn đề này, bởi tại Scotland và Bắc Ireland, họ không phải là đơn vị độc quyền phát hành tiền giấy. Có tới bảy tổ chức tài chính tư nhân được phép phát hành tiền giấy, và luật pháp đảm bảo rằng người nắm giữ tiền giấy có thể đổi chúng theo đúng mệnh giá chỉ mới được ban hành vào năm 2009.
BoE cũng có một quan niệm linh hoạt hơn về bản chất của tiền. Từ góc độ lý thuyết, họ bác bỏ định nghĩa thuần túy mang tính pháp lý coi tiền là phương tiện thanh toán phổ quát được ngân hàng trung ương hậu thuẫn. Như BoE từng nhấn mạnh: "Tiền pháp định (legal tender) có rất ít ứng dụng thực tế, bởi việc một công cụ có được sử dụng làm phương tiện thanh toán hay không chỉ phụ thuộc vào sự thỏa thuận chung của các bên tham gia giao dịch."
Về mặt thực tiễn, BoE công nhận sự tồn tại của "nhiều phương tiện trao đổi vật chất khác có sẵn cho giao dịch. Một ví dụ là các phiếu mua hàng bán lẻ (retail vouchers)" (Naqvi & Southgate, 2013). Theo quan điểm đó, tiền tệ địa phương chỉ đơn giản là một biến thể khác của tiền.
Tại Vương quốc Anh, đồng tiền địa phương nổi bật nhất chắc chắn là Đồng Bảng Bristol (Bristol Pound), với giá trị tương đương 250.000 bảng Anh đang được lưu hành (Naqvi & Southgate, 2013) và hiện nay đã giảm mạnh, chỉ còn vài chục nghìn bảng lưu hành. Những người sáng lập và quảng bá đồng tiền này coi nó như một vũ khí văn hóa và kinh tế để chống lại sự đồng nhất hóa (standardisation) các lối sống do toàn cầu hóa mang lại.
Trên trang web chính thức, họ giải thích: "Chúng tôi không muốn Bristol trở thành một ‘thị trấn bản sao’ (clone town) khác. Đồng Bảng Bristol hỗ trợ các doanh nghiệp độc lập bằng cách giúp chúng ta cam kết chi tiêu tại địa phương, đồng thời tạo dựng những mối quan hệ kinh doanh mới, bởi lựa chọn Bristol Pound cũng đồng nghĩa với việc các doanh nghiệp sẽ chi tiêu tại địa phương."
8. Thúc đẩy tình đoàn kết nhưng phải trả giá?
Xanh, địa phương và bền vững: nói ngắn gọn, tiền tệ địa phương đang trở thành một xu hướng "thời thượng".
Không chỉ ở Đức, chúng còn phát triển rộng khắp châu Âu: từ Hy Lạp, Pháp cho đến Vương quốc Anh, nơi chúng có thể tồn tại dưới dạng LETS – Hệ thống Giao dịch Trao đổi Địa phương (Local Exchange Trading Systems). Mới đây, một dự án do Liên minh châu Âu (EU - European Union) hỗ trợ mang tên Community Currencies in Action (CCIA) đã ra mắt cổng thông tin về các loại tiền tệ cộng đồng. Cổng thông tin này cho thấy sự đa dạng về mục tiêu mà chúng có thể hướng tới – chẳng hạn như tăng tính thanh khoản cho doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), thúc đẩy hòa nhập xã hội hoặc giảm thiểu chất thải – cùng với các cơ chế phát hành, yếu tố tiền tệ và nhiều khía cạnh khác.
Nhưng câu hỏi đặt ra là: tiền tệ địa phương thực sự mang lại bao nhiêu lợi ích cho nền kinh tế địa phương?
Theo báo cáo Community Currencies in Action (CCIA) và các nghiên cứu gần đây về tiền tệ địa phương ở châu Âu năm 2024, hiện có hơn 300 dự án tiền tệ địa phương đang hoạt động tại châu Âu, với tổng giá trị lưu hành ước tính khoảng 50–60 triệu euro. Tuy nhiên, phần lớn các dự án này chỉ duy trì quy mô nhỏ, chủ yếu phục vụ mục tiêu tăng tính thanh khoản cho doanh nghiệp vừa và nhỏ, thúc đẩy hòa nhập xã hội và giảm thiểu chất thải, hơn là tạo ra tác động kinh tế vĩ mô đáng kể.
Góc nhìn đối lập từ Đức: Vào năm 2006, một nhà kinh tế của Bundesbank (Ngân hàng Trung ương Đức) từng khẳng định rằng: "các giả định lý thuyết của khái niệm Schwundgeld (tiền mất giá) chứa nhiều sai sót nghiêm trọng" (Rösl, 2006). Thời điểm đó, đã có 16 loại tiền tệ địa phương hoặc khu vực ở Đức, nhưng tổng giá trị lưu hành chỉ khoảng 200.000 €.
Liệu cuộc khủng hoảng có khiến Bundesbank thay đổi quan điểm? Hoàn toàn không. Trong báo cáo năm 2013, họ tiếp tục nhấn mạnh: "Tiền tệ địa phương không hỗ trợ nền kinh tế địa phương, thay vào đó chúng tạo ra chi phí" (Bundesbank, 2013).
Ngoài ra, chúng còn bị cáo buộc tạo điều kiện cho việc trốn thuế. Về mặt thiết kế, tiền tệ địa phương buộc khách hàng phải mua hàng hóa trong phạm vi khu vực, điều này vô tình làm hạn chế cạnh tranh.
Như Bundesbank phân tích: "Bằng cách tách biệt các khu vực khác nhau bằng tiền tệ địa phương, người dùng và doanh nghiệp đang cố tình chọn không tham gia vào sự phân công lao động hiệu quả xuyên biên giới khu vực. Hàng hóa và dịch vụ hàng ngày không được cung cấp bởi nhà sản xuất có lợi thế nhất, mà bởi chính những người hàng xóm" (Bundesbank, 2013).
Hiệu quả kinh tế so với tinh thần cộng đồng.
Mặt khác, có thể lập luận – như quan điểm của BoE – rằng đây chính là mục đích cốt lõi của hệ thống: giúp đỡ hàng xóm thay vì luôn chạy theo hàng hóa rẻ nhất. Như Naqvi & Southgate (2013) nhận định: "Sự tham gia của cả doanh nghiệp và người tiêu dùng địa phương có thể làm giảm dấu chân môi trường, đồng thời thể hiện cam kết hỗ trợ cộng đồng địa phương."
Theo góc nhìn này, tiền tệ địa phương có thể trở thành một công cụ hữu ích để thúc đẩy tinh thần đoàn kết ở cấp độ cộng đồng. Tuy nhiên, hiệu quả kinh tế hạn chế khiến chúng khó có thể trở thành một giải pháp thay thế thực sự cho các loại tiền tệ chính thức và phản ánh rõ tác động tiêu cực của ngành tài chính đến nền kinh tế thực hơn.
Như Thị trưởng Volos (Hy Lạp) từng chia sẻ trên The Guardian trong bài viết "Euros discarded as impoverished Greeks resort to bartering" vào năm 2013: "Nó sẽ không bao giờ thay thế đồng Euro, nhưng nó thực sự đang giúp đỡ những thành viên yếu thế hơn trong xã hội của chúng ta."
Tiền tệ địa phương và tiền kỹ thuật số đều là hệ quả của toàn cầu hóa, phát triển vượt ra ngoài tầm kiểm soát của các quốc gia – dù ở quy mô địa phương hay nhờ vào sức mạnh phân phối của Internet. Đây là một quan niệm hoàn toàn khác về thế giới, nơi lòng tin không còn là sản phẩm của một hệ thống thể chế hình kim tự tháp, mà được tạo ra từ những mối quan hệ ngang hàng.
Ở giai đoạn hiện tại, ngành tài chính có lẽ chưa bị thay đổi tận gốc bởi những đổi mới này. Thế nhưng, rõ ràng chúng đang mở ra một hướng đi không thể đảo ngược: từ niềm tin đặt vào các thể chế tập trung sang niềm tin được kiến tạo bởi những mối quan hệ ngang hàng. Đây không chỉ là một thử nghiệm công nghệ hay cộng đồng, mà là tín hiệu cho thấy cách chúng ta hiểu và sử dụng tiền đang bước vào một kỷ nguyên mới. Và dù tốc độ thay đổi có thể chậm, dòng chảy lịch sử vẫn đang cuốn chúng ta về phía trước.