Giáo dục kỹ năng sống cho học sinh tiểu học trong bối cảnh toàn cầu hóa

Thế kỷ 21 đang chứng kiến một cuộc cách mạng sâu sắc trong mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội, được thúc đẩy bởi sự phát triển vũ bão của công nghệ và xu thế toàn cầu hóa. Những biến chuyển này không chỉ làm thay đổi cách con người sống, làm việc và tương tác, mà còn đặt ra những yêu cầu mới, cấp thiết đối với hệ thống giáo dục toàn cầu.

Mô hình giáo dục truyền thống, vốn tập trung vào việc truyền thụ kiến thức, đang dần bộc lộ những giới hạn khi không còn đáp ứng được nhu cầu phát triển toàn diện của người học trong thời đại mới. Thay vào đó, một mô hình giáo dục mới đang được hình thành - nơi năng lực, kỹ năng và khả năng thích ứng trở thành trọng tâm.

Sự chuyển dịch này không chỉ là xu hướng nội tại của từng quốc gia, mà còn là phản ánh từ những định hướng chiến lược mang tính toàn cầu. Các tổ chức quốc tế hàng đầu như WEF, OECD, UNESCO và UNICEF đều đồng thuận rằng để thành công trong tương lai, người học cần được trang bị một bộ kỹ năng đa dạng, linh hoạt và có khả năng thích nghi cao.

1. Chuyển dịch mô hình giáo dục toàn cầu từ truyền đạt kiến thức đến phát triển năng lực toàn diện.

Báo cáo "Tương lai Việc làm" của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (World Economic Forum - WEF) thành lập vào năm 1971, có trụ sở tại Geneva, Thụy Sĩ, đã chỉ rõ rằng đến năm 2030, khoảng 39% các kỹ năng cốt lõi của người lao động sẽ thay đổi đáng kể. Những kỹ năng như tư duy phân tích, sáng tạo, khả năng phục hồi (resilience), sự linh hoạt và tính nhanh nhạy (agility) sẽ trở thành yêu cầu thiết yếu. Điều này cho thấy thị trường lao động không còn chỉ tìm kiếm những người "biết" mà quan trọng hơn là những người "biết cách suy nghĩ", "biết cách thích ứng" và "biết cách hợp tác".

Tiếp nối quan điểm đó, dự án "Tương lai của Giáo dục và Kỹ năng 2030" của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) thành lập vào năm 1961, có trụ sở chính tại Paris, Pháp, cũng nhấn mạnh rằng giáo dục hiện đại phải chuẩn bị cho học sinh đối mặt với những công việc chưa từng tồn tại, sử dụng những công nghệ chưa được phát minh và giải quyết những vấn đề xã hội chưa thể lường trước. Để làm được điều này, học sinh cần được nuôi dưỡng sự tò mò, trí tưởng tượng, khả năng phục hồi và năng lực tự điều chỉnh.

Hai tổ chức quốc tế là UNESCO và UNICEF cũng đưa ra định nghĩa toàn diện về kỹ năng sống - một tập hợp các năng lực tâm lý xã hội và kỹ năng giao tiếp giúp con người đưa ra quyết định sáng suốt, giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, giao tiếp hiệu quả và xây dựng các mối quan hệ lành mạnh. Theo các tổ chức này, giáo dục kỹ năng sống không chỉ là một phương pháp giảng dạy, mà còn là một quyền con người cơ bản, là nền tảng để thế hệ trẻ phát triển toàn diện và đóng góp tích cực cho xã hội.

Quan điểm về sự chuyển dịch này được thể hiện rõ qua lập trường của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - UNESCO) được thành lập vào năm 1945, có trụ sở chính tại Paris, Pháp, cũng đã nhấn mạnh rằng trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển bền vững, giáo dục không thể chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức hàn lâm. Thay vào đó, mục tiêu cốt lõi là trang bị cho người học một bộ năng lực toàn diện, bao gồm tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết các vấn đề phức tạp và khả năng sáng tạo, giúp họ trở thành những công dân toàn cầu có trách nhiệm và chủ động định hình tương lai.

Cùng chung tầm nhìn đó, Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (United Nations Children's Fund - UNICEF) được thành lập vào năm 1946, có trụ sở chính tại New York, Hoa Kỳ, cũng đã tiếp cận giáo dục kỹ năng sống dưới góc độ quyền trẻ em. UNICEF khẳng định rằng việc học các kỹ năng tâm lý xã hội và giao tiếp không chỉ là một phương pháp giáo dục, mà là một quyền cơ bản của mỗi đứa trẻ. Cách tiếp cận này đặt trọng tâm vào việc xây dựng cho trẻ khả năng phục hồi, sự tự tin và năng lực đưa ra những quyết định sáng suốt để bảo vệ bản thân, xây dựng các mối quan hệ lành mạnh và phát triển một cách toàn diện, an toàn.

Những quan điểm này không chỉ mang tính phổ quát, mà còn có ý nghĩa đặc biệt đối với các quốc gia đang trong quá trình hội nhập và chuyển đổi mạnh mẽ như Việt Nam. Trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2021-2030, "Phát triển nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao" được xác định là một trong ba đột phá chiến lược then chốt. Mục tiêu này càng trở nên cấp thiết khi Việt Nam đang đẩy mạnh thực hiện Cách mạng Công nghiệp 4.0 và Chương trình Chuyển đổi số Quốc gia.

Sự tương đồng giữa các kỹ năng mà thế giới yêu cầu và các năng lực mà Việt Nam cần phát triển cho thấy một sự đồng bộ chiến lược rõ rệt. Các kỹ năng như tư duy phản biện, sáng tạo, hợp tác, tự quản không chỉ là yêu cầu của nhà tuyển dụng toàn cầu mà còn là yếu tố quyết định sự thành công của các mục tiêu phát triển quốc gia. Vì vậy, việc giáo dục kỹ năng sống cho học sinh ngay từ bậc tiểu học không còn là lựa chọn, mà là một mệnh lệnh chiến lược - một khoản đầu tư trực tiếp vào tương lai và năng lực cạnh tranh của quốc gia.

Như lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định tầm nhìn vượt thời đại: "Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người". Người đã phát biểu câu này vào ngày 13 tháng 9 năm 1958, trong buổi nói chuyện với các giáo viên cấp II và cấp III toàn miền Bắc tại lớp học chính trị. Đây là một lời căn dặn sâu sắc về vai trò của giáo dục và đào tạo con người trong sự nghiệp phát triển lâu dài của đất nước. Câu nói này không chỉ mang tính biểu tượng mà còn trở thành kim chỉ nam cho ngành giáo dục Việt Nam suốt nhiều thập kỷ qua.

Tuy nhiên, để khoản đầu tư này thực sự hiệu quả, cần đặt nó trong bối cảnh rộng lớn hơn của sự thay đổi toàn cầu về cách con người học tập và phát triển. Trong một thế giới biến động không ngừng, khả năng tự học và cập nhật kiến thức trở thành chìa khóa để cá nhân không bị tụt lại phía sau. Sự chuyển dịch mô hình giáo dục toàn cầu cũng kéo theo sự tái định nghĩa về khái niệm "thành công" trong thế kỷ 21. Thành công bây giờ không còn được đo lường duy nhất bằng điểm số hay bằng cấp, mà được đánh giá qua khả năng thích ứng linh hoạt, cam kết học tập suốt đời và đặc biệt là trí tuệ cảm xúc - xã hội.

Cùng lúc đó, kỷ nguyên số và sự bùng nổ của mạng xã hội đã tạo ra những áp lực mới đối với thế hệ trẻ. Học sinh ngày nay phải đối mặt với áp lực đồng trang lứa, sự so sánh bản thân liên tục và nguy cơ rối loạn tâm lý ngày càng gia tăng. Những thách thức này đòi hỏi các em phải được trang bị những kỹ năng nội tại vững chắc như khả năng quản lý cảm xúc, khả năng phục hồi và sự tự tin để tồn tại và phát triển một cách mạnh mẽ. Môi trường làm việc hiện đại cũng yêu cầu kỹ năng xã hội cao hơn - khả năng làm việc hiệu quả với đồng nghiệp từ nhiều nền văn hóa khác nhau và năng lực giao tiếp lịch sự, hiệu quả trên không gian mạng đã trở thành tiêu chuẩn cơ bản.

Tất cả những thay đổi này phản ánh một nhận thức sâu sắc hơn trong khoa học giáo dục hiện đại, được UNESCO đúc kết qua bốn trụ cột học tập: "Học để biết, Học để làm, Học để chung sống và Học để tự khẳng định mình". Mô hình này khẳng định rằng giáo dục không chỉ là truyền đạt kiến thức, mà còn là quá trình hình thành nhân cách, khả năng hòa nhập xã hội và năng lực tự hoàn thiện bản thân.

Trong bối cảnh đó, giáo dục kỹ năng sống nổi lên như một giải pháp phòng ngừa chủ động và chiến lược. Thay vì chỉ xử lý các vấn đề khi chúng đã phát sinh, việc trang bị cho học sinh tiểu học các kỹ năng như quản lý cảm xúc, xây dựng mối quan hệ, giải quyết xung đột và ứng phó với căng thẳng là một chiến lược y tế công cộng mang tính nền tảng. Khi trẻ thiếu các kỹ năng ứng phó cần thiết, các em dễ rơi vào trạng thái tâm lý tiêu cực như lo âu, trầm cảm hoặc hành vi lệch chuẩn.

Khi chúng ta cung cấp cho các em những "công cụ" tinh thần để nhận diện và điều chỉnh cảm xúc, giáo dục kỹ năng sống không chỉ giúp cải thiện kết quả học tập trước mắt, mà còn góp phần xây dựng một thế hệ công dân kiên cường, khỏe mạnh về tinh thần - từ đó giảm thiểu rủi ro xã hội và gánh nặng cho hệ thống y tế, an sinh trong tương lai dài hạn.

2. Khung năng lực sống cốt lõi cho thế hệ học sinh tiểu học tương lai.

Để đảm bảo sự phát triển toàn diện, chương trình giáo dục kỹ năng sống cho học sinh tiểu học cần được xây dựng dựa trên một khung năng lực có cấu trúc, khoa học và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi. Dựa trên phân tích các mô hình quốc tế và nhu cầu thực tiễn tại Việt Nam, khung năng lực này có thể được phân thành ba nhóm chính: Năng lực Tư duy và Sáng tạo; Năng lực Xã hội và Hợp tác; và Năng lực Quản lý Bản thân và Tự chủ.

2.1. Nhóm Năng Lực Tư Duy và Sáng Tạo.

Nhóm năng lực này trang bị cho học sinh những công cụ trí tuệ thiết yếu để xử lý thông tin, giải quyết vấn đề và kiến tạo những giá trị mới trong một thế giới phức tạp và đầy biến động. Mở đầu cho nhóm năng lực này phải kể đến tư duy phản biện - một kỹ năng không thể thiếu trong kỷ nguyên thông tin. Tư duy phản biện không phải là thái độ chỉ trích hay phản bác tiêu cực, mà là một quá trình tư duy chủ động và có kỷ luật, đòi hỏi khả năng phân tích và đánh giá thông tin một cách có hệ thống, logic và khách quan.

Các em học sinh tiểu học, kỹ năng này không biểu hiện ở những lập luận phức tạp, mà bắt đầu từ những thói quen đơn giản như luôn đặt câu hỏi "Tại sao?", "Như thế nào?" trước mọi vấn đề, biết so sánh các lựa chọn khác nhau trước khi đưa ra quyết định, và không thụ động chấp nhận mọi thông tin nghe được hay đọc được.

Trong bối cảnh bùng nổ thông tin hiện nay, việc thiếu kỹ năng này khiến trẻ em dễ bị "bội thực thông tin", không phân biệt được đâu là sự thật, đâu là tin giả, và dễ bị dẫn dắt bởi những dư luận sai lệch trên mạng xã hội. Một báo cáo của UNICEF năm 2021 chỉ ra rằng, hơn 3/4 trẻ em và thanh thiếu niên toàn cầu có khả năng tiếp xúc với thông tin sai lệch trên mạng xã hội, làm tăng nguy cơ bị ảnh hưởng bởi nội dung độc hại.

Cùng với tư duy phản biện, tư duy sáng tạo là một mảnh ghép không thể thiếu để hình thành nên năng lực tư duy toàn diện. Tư duy sáng tạo là khả năng nhìn nhận các vấn đề, sự vật theo những cách mới, từ đó tìm ra các ý tưởng và giải pháp độc đáo, không theo lối mòn.

Khi nhiều công việc mang tính lặp lại có thể được tự động hóa bởi máy móc và trí tuệ nhân tạo, sự sáng tạo được xem là "ưu thế tuyệt đối của mỗi người". Một nghiên cứu của IBM Global C-suite Study (2018) đã khảo sát hơn 1.500 giám đốc điều hành và cho thấy khả năng sáng tạo được xếp hạng là kỹ năng số 1 mà người lao động cần có để thành công trong tương lai. Vì thế, việc rèn luyện tư duy sáng tạo từ sớm không chỉ giúp trẻ giải quyết các bài toán học thuật một cách thông minh hơn mà còn tăng cường khả năng thích ứng và sự tự tin khi đối mặt với những thách thức bất ngờ trong tương lai.

Hai năng lực trên không chỉ là những kỹ năng độc lập mà còn là nền tảng vững chắc để phát triển năng lực ra quyết định và giải quyết vấn đề. Đây là khả năng vận dụng tư duy phản biện và sáng tạo vào thực tiễn cuộc sống. Kỹ năng này bao gồm một quy trình có hệ thống: xác định chính xác vấn đề, phân tích các nguyên nhân và hệ quả, đề xuất các phương án giải quyết khả thi, và lựa chọn phương án tối ưu nhất dựa trên các tiêu chí đã định.

Đối với học sinh tiểu học, năng lực này cần được rèn luyện thông qua các tình huống giả định gần gũi với cuộc sống hàng ngày, chẳng hạn như: "Nếu con bị lạc ở siêu thị, con sẽ làm gì?", "Nếu con và bạn tranh giành đồ chơi, con sẽ giải quyết như thế nào?", hay "Nếu con thấy một bạn học bị bắt nạt, con sẽ làm gì?". Việc thực hành thường xuyên giúp các em hình thành phản xạ tư duy độc lập và có trách nhiệm với lựa chọn của mình.

2.2. Nhóm Năng Lực Xã Hội và Hợp Tác.

Nhóm năng lực này tập trung vào việc xây dựng và duy trì các mối quan hệ tích cực, giúp học sinh trở thành những thành viên có trách nhiệm và biết quan tâm trong gia đình, trường học và cộng đồng. Nền tảng của tất cả những kỹ năng này là giao tiếp - một kỹ năng phức hợp bao gồm cả khả năng truyền đạt ý kiến một cách rõ ràng, mạch lạc và khả năng lắng nghe tích cực để thấu hiểu người khác.

Trong kỹ năng giao tiếp còn mở rộng ra không gian mạng, đòi hỏi học sinh phải biết cách tương tác một cách hiệu quả và lịch sự trên các nền tảng trực tuyến. Ở bậc tiểu học, nền tảng của kỹ năng giao tiếp được xây dựng từ những hành vi ứng xử cơ bản như biết nói lời "cảm ơn" khi được giúp đỡ và "xin lỗi" khi làm sai, biết chào hỏi lễ phép, và biết cách từ chối một cách khéo léo trước những yêu cầu không phù hợp.

Giao tiếp hiệu quả là điều kiện tiên quyết cho sự thành công của kỹ năng hợp tác. Theo Báo cáo Tương lai Việc làm 2023 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), khả năng hợp tác và làm việc nhóm nằm trong top 10 kỹ năng có mức độ tăng trưởng nhanh nhất trong thị trường lao động toàn cầu. Kỹ năng hợp tác không chỉ đơn thuần là phân chia công việc, mà đòi hỏi các thành viên phải có sự bình đẳng, biết lắng nghe và tôn trọng ý kiến của nhau, cùng chia sẻ trách nhiệm và hỗ trợ lẫn nhau.

Các hoạt động nhóm trong học tập và vui chơi là môi trường lý tưởng để rèn luyện kỹ năng này. Thông qua hợp tác, học sinh không chỉ nâng cao hiệu suất công việc mà còn học được cách quản lý cảm xúc khi có bất đồng, phát triển sự tự tin khi trình bày quan điểm và mở rộng tư duy khi tiếp thu ý kiến đa chiều từ bạn bè.

Tuy nhiên, giao tiếp và hợp tác sẽ trở nên vô nghĩa nếu thiếu đi sự đồng cảm. Đồng cảm là khả năng đặt mình vào vị trí của người khác để thấu hiểu cảm xúc, suy nghĩ và quan điểm của họ, ngay cả khi mình chưa từng trải qua tình huống tương tự. Đây là nền tảng của lòng trắc ẩn và sự quan tâm, là chất keo gắn kết các mối quan hệ xã hội.

Một nghiên cứu của đại học Yale (2019) cho thấy, việc giáo dục lòng trắc ẩn và đồng cảm trong trường học có thể giảm 40% hành vi bắt nạt và tăng 25% các hành vi giúp đỡ, chia sẻ giữa học sinh. Khi có sự đồng cảm, học sinh sẽ biết cách quan tâm, chia sẻ với bạn bè, giảm thiểu các hành vi bắt nạt, và hình thành lòng nhân ái, sẵn sàng giúp đỡ người khác. Đây là kỹ năng cốt lõi giúp các em xây dựng các mối quan hệ bền vững, không chỉ trong hiện tại mà còn trong suốt cuộc đời.

2.3. Nhóm Năng Lực Quản Lý Bản Thân và Tự Chủ.

Nhóm năng lực này giúp học sinh hiểu rõ về bản thân, từ đó có khả năng tự điều chỉnh hành vi, cảm xúc và tự chủ trong học tập cũng như cuộc sống. Trong đó, quản lý cảm xúc là yếu tố cốt lõi. Đây là khả năng nhận biết, gọi tên và hiểu rõ những cảm xúc của bản thân (vui, buồn, tức giận, sợ hãi), đồng thời biết cách điều chỉnh và thể hiện chúng một cách phù hợp với hoàn cảnh.

Một học sinh biết quản lý cảm xúc sẽ không hành động bồng bột khi nóng giận, biết cách vượt qua nỗi buồn hay sự thất vọng, và có thể duy trì trạng thái tinh thần tích cực. Kỹ năng này đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng các mối quan hệ lành mạnh, giảm thiểu xung đột và tăng cường sức khỏe tâm lý lâu dài.

Một nghiên cứu của Viện Sức khỏe Tâm thần Hoa Kỳ (National Institute of Mental Health - NIMH) năm 2022 cho thấy, việc giáo dục cảm xúc và xã hội (SEL) giúp giảm 10-15% tỷ lệ lo âu và trầm cảm ở thanh thiếu niên, đồng thời tăng cường sự tự tin và khả năng phục hồi tinh thần. Việc làm chủ cảm xúc là nền tảng vững chắc để hình thành tính tự lập.

Tự lập là khả năng tự thực hiện các công việc cá nhân mà không cần sự giúp đỡ hoặc nhắc nhở thường xuyên từ người lớn. Ở lứa tuổi tiểu học, tính tự lập được thể hiện qua những hành vi cụ thể như: tự giác làm vệ sinh cá nhân, tự chuẩn bị quần áo và đồ dùng học tập, biết sắp xếp thời gian biểu giữa học tập và vui chơi, và có thể tự giải quyết những vấn đề đơn giản trong phạm vi khả năng của mình.

Theo một khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Pew (Pew Research Center) vào năm 2020, có 91% phụ huynh ở các quốc gia phát triển tin rằng việc dạy con tự lập từ nhỏ là yếu tố quan trọng nhất để chúng thành công trong tương lai. Việc rèn luyện tính tự lập từ sớm giúp trẻ xây dựng sự tự tin vào năng lực bản thân, giảm bớt tâm lý ỷ lại, và tạo nền tảng vững chắc cho sự trưởng thành sau này.

Cuối cùng, nhưng cũng không kém phần quan trọng, là kỹ năng tự bảo vệ - một trong những kỹ năng sống còn quan trọng nhất. Đây là một bước tiến của tính tự lập, khi các em có thể tự bảo vệ chính mình trước những rủi ro. Kỹ năng này bao gồm việc trang bị cho học sinh kiến thức để nhận diện các tình huống nguy hiểm tiềm tàng (như tiếp xúc với người lạ, nguy cơ bị xâm hại cơ thể, hỏa hoạn, tai nạn giao thông) và biết cách ứng phó phù hợp để đảm bảo an toàn cho bản thân.

Một báo cáo năm 2021 của Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization - WHO) và Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) cho biết, mỗi năm có hàng triệu trẻ em trên thế giới gặp phải các hình thức bạo lực và xâm hại, và việc trang bị kỹ năng tự bảo vệ là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất. Các em cần được dạy các quy tắc an toàn cơ bản, biết cách nói "Không" một cách dứt khoát, biết cách tìm kiếm sự giúp đỡ từ những người đáng tin cậy, và ghi nhớ các thông tin liên lạc khẩn cấp. Các công cụ sư phạm như "Quy tắc 5 ngón tay" đã chứng tỏ hiệu quả trong việc giúp trẻ em hiểu về các mối quan hệ an toàn và không an toàn một cách trực quan và dễ nhớ.

Trong quá trình xây dựng chương trình, cần nhận thức rõ rằng các nhóm kỹ năng này không tồn tại một cách độc lập mà có mối quan hệ tương hỗ, không thể tách rời. Một học sinh muốn hợp tác hiệu quả trong một dự án nhóm thì trước hết phải có khả năng giao tiếp để trình bày ý tưởng và lắng nghe người khác, đồng thời phải có sự đồng cảm để thấu hiểu quan điểm của bạn bè.

Khi nhóm gặp phải một vấn đề nan giải, các em cần vận dụng tư duy phản biện để phân tích nguyên nhân , tư duy sáng tạo để tìm ra giải pháp mới, và kỹ năng ra quyết định để thống nhất phương án hành động. Do đó, một chương trình giảng dạy hiệu quả không nên thiết kế các bài học kỹ năng một cách rời rạc, mà phải lồng ghép, tích hợp chúng trong các dự án, hoạt động phức hợp để phản ánh đúng bản chất tương hỗ của chúng trong đời sống thực tế.

Những nhóm năng lực như tư duy sáng tạo, hợp tác xã hội và quản lý bản thân không chỉ giúp học sinh phát triển toàn diện về mặt cá nhân, mà còn phù hợp với định hướng quốc gia về phát triển nguồn nhân lực số trong thời đại mới. Nhằm cụ thể hóa mục tiêu này, vào ngày 24/01/2025, Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam đã ban hành Thông tư số 02/2025/TT-BGDĐT quy định Khung năng lực số cho người học, áp dụng cho toàn hệ thống giáo dục quốc dân.

Khung năng lực này bao gồm 6 miền năng lực với 24 năng lực thành phần, được phân chia thành 4 trình độ từ cơ bản đến chuyên sâu. Trong đó, các miền năng lực liên quan trực tiếp đến ba nhóm năng lực cốt lõi gồm: giải quyết vấn đề, sáng tạo nội dung số, giao tiếp và hợp tác trong môi trường số, quản lý danh tính và hành vi trực tuyến. Thông tư này không chỉ là cơ sở để xây dựng chương trình đào tạo theo hướng phát triển năng lực, mà còn là tiêu chuẩn đánh giá học sinh trong môi trường học tập hiện đại, nơi năng lực thích ứng, kết nối và tự chủ trở thành yếu tố quyết định thành công.

Hơn nữa, trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp 4.0 (The Fourth Industrial Revolution), một trụ cột kỹ năng mới đã xuất hiện và cần được tích hợp xuyên suốt vào cả ba nhóm năng lực trên: kỹ năng số và an toàn mạng. Các kỹ năng như bảo vệ thông tin cá nhân, nhận diện rủi ro từ mạng xã hội, và giao tiếp hiệu quả trên không gian mạng không còn là một kỹ năng phụ mà đã trở thành một năng lực nền tảng.

Kỹ năng quản lý bản thân phải bao gồm cả việc quản lý danh tính số và cảm xúc khi tương tác trực tuyến. Kỹ năng xã hội phải bao gồm cả "netiquette" (phép lịch sự trên mạng) và khả năng hợp tác qua các nền tảng số. Kỹ năng tư duy phải bao gồm cả năng lực đánh giá và kiểm chứng thông tin trực tuyến. Vì vậy, kỹ năng số không nên được xem là một module riêng lẻ mà phải là một lăng kính, một bối cảnh cần được áp dụng khi giảng dạy tất cả các kỹ năng sống khác, đảm bảo học sinh được chuẩn bị đầy đủ cho một thế giới nơi ranh giới giữa thực và ảo ngày càng mờ nhòa.

3. Tham chiếu quốc tế từ những mô hình giáo dục tiên tiến trên thế giới.

Để xây dựng một chiến lược giáo dục kỹ năng sống hiệu quả và bền vững cho Việt Nam, việc nghiên cứu và học hỏi kinh nghiệm từ các mô hình tiên tiến trên thế giới là vô cùng cần thiết. Hai trong số các mô hình có ảnh hưởng và thành công nhất hiện nay là Khung năng lực Học tập Cảm xúc và Xã hội (Social and Emotional Learning - SEL) của tổ chức CASEL tại Hoa Kỳ và Chương trình Giáo dục Phẩm chất và Công dân (Character and Citizenship Education - CCE) tại Singapore. Phân tích sâu hai mô hình này sẽ cung cấp những bài học quý giá về cả nội dung, phương pháp triển khai và hệ thống hỗ trợ.

3.1. Nghiên cứu chuyên sâu mô hình CASEL (Hoa Kỳ).

Tổ chức Hợp tác vì Học tập Cảm xúc, Xã hội và Học thuật (Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning - CASEL) là đơn vị tiên phong và có ảnh hưởng lớn nhất trên toàn cầu trong lĩnh vực SEL. Mô hình của CASEL được xây dựng dựa trên nền tảng nghiên cứu khoa học vững chắc và đã được áp dụng rộng rãi tại nhiều hệ thống giáo dục. Trọng tâm của mô hình CASEL là khung năng lực "CASEL 5", bao gồm năm lĩnh vực năng lực cốt lõi, có mối liên hệ mật thiết với nhau:

 

1. Tự nhận thức (Self-awareness): Khả năng nhận biết chính xác cảm xúc, suy nghĩ và giá trị của bản thân cũng như cách chúng ảnh hưởng đến hành vi. Năng lực này bao gồm việc đánh giá đúng điểm mạnh, điểm yếu, duy trì tinh thần lạc quan và sự tự tin vào năng lực của chính mình.

 

2. Tự quản lý (Self-management): Khả năng điều chỉnh hiệu quả cảm xúc, suy nghĩ và hành vi trong các tình huống khác nhau. Điều này bao gồm việc quản lý căng thẳng, kiểm soát sự bốc đồng, tự tạo động lực, cũng như đặt ra và nỗ lực hướng tới các mục tiêu cá nhân và học tập.

 

3. Nhận thức xã hội (Social awareness): Khả năng thấu cảm, đồng cảm và nhìn nhận sự việc từ góc độ của người khác, bao gồm cả những người có hoàn cảnh và văn hóa đa dạng. Năng lực này đòi hỏi việc hiểu các quy tắc xã hội và đạo đức, cũng như nhận biết các nguồn lực hỗ trợ từ gia đình, nhà trường và cộng đồng.

 

4. Kỹ năng quan hệ (Relationship skills): Khả năng xây dựng và duy trì các mối quan hệ tích cực và lành mạnh với các cá nhân và nhóm người khác nhau. Năng lực này bao gồm việc giao tiếp rõ ràng, lắng nghe tích cực, hợp tác, giải quyết xung đột một cách xây dựng, và biết khi nào cần tìm kiếm hoặc đề nghị sự giúp đỡ.

 

5. Ra quyết định có trách nhiệm (Responsible decision-making): Khả năng đưa ra những lựa chọn mang tính xây dựng và tôn trọng về hành vi cá nhân và các tương tác xã hội. Điều này đòi hỏi việc xem xét các tiêu chuẩn đạo đức, các yếu tố an toàn, hậu quả của hành động đối với sức khỏe và hạnh phúc của bản thân và người khác, cũng như khả năng phân tích và giải quyết vấn đề một cách thực tế.

Một trong những đóng góp quan trọng nhất của CASEL là việc nhấn mạnh cách tiếp cận hệ thống trong triển khai SEL. Mô hình "bánh xe CASEL" nổi tiếng minh họa rằng SEL không thể thành công nếu chỉ được coi là một bài học riêng lẻ trong lớp học.

Thay vào đó, nó phải được tích hợp và củng cố một cách nhất quán trên bốn bối cảnh chính: trong lớp học (thông qua các bài giảng tường minh và lồng ghép vào môn học), ở cấp độ toàn trường (thông qua văn hóa, chính sách kỷ luật tích cực và các hoạt động chung), trong gia đình (thông qua sự hợp tác và giao tiếp với phụ huynh), và trong cộng đồng (thông qua quan hệ đối tác với các tổ chức địa phương). Sự thành công của mô hình này phụ thuộc rất lớn vào việc xây dựng một môi trường hỗ trợ, nơi tất cả người lớn (giáo viên, cán bộ quản lý, phụ huynh) cũng thực hành và làm gương về các năng lực cảm xúc - xã hội.

CASEL đặc biệt chú trọng đến phương pháp tiếp cận dựa trên bằng chứng (evidence-based). Hàng trăm nghiên cứu độc lập và nhiều phân tích tổng hợp (meta-analysis) quy mô lớn đã chứng minh hiệu quả rõ rệt của các chương trình SEL. Cụ thể, học sinh tham gia các chương trình SEL chất lượng cao đã cho thấy sự cải thiện về thành tích học tập trung bình từ 11 đến 13 điểm phần trăm so với nhóm không tham gia. Ngoài ra, các chương trình này còn giúp giảm thiểu đáng kể các hành vi tiêu cực, vấn đề kỷ luật, cũng như giảm các triệu chứng lo âu và căng thẳng ở học sinh.

Đáng chú ý, một nghiên cứu có tính chất bước ngoặt về giá trị kinh tế của giáo dục năng lực xã hội và cảm xúc (SEL), do Trung tâm Nghiên cứu Lợi ích - Chi phí trong Giáo dục (Center for Benefit-Cost Studies of Education - CBCSE) thuộc Teachers College, Đại học Columbia thực hiện, đã đưa ra những phát hiện ấn tượng về lợi tức đầu tư (Return on Investment - ROI). Theo kết quả nghiên cứu, trung bình mỗi 1 USD đầu tư vào các chương trình SEL có thể mang lại lợi ích kinh tế lên tới 11 USD cho toàn xã hội. Những lợi ích này bao gồm: gia tăng thu nhập tương lai của học sinh, cải thiện sức khỏe thể chất và tinh thần, giảm tỷ lệ phạm tội, cũng như giảm sự phụ thuộc vào các dịch vụ an sinh xã hội.

Mặc dù có nhiều ưu điểm, việc triển khai mô hình CASEL cũng đối mặt với không ít thách thức. Các rào cản chính bao gồm chi phí ban đầu cho chương trình và đào tạo, sự cạnh tranh về thời gian và nguồn lực với các ưu tiên học thuật khác, và nguy cơ triển khai hời hợt, không đầy đủ làm giảm hiệu quả của chương trình.

Trong những năm gần đây, tại Hoa Kỳ, mô hình SEL cũng đối mặt với những chỉ trích từ một số nhóm chính trị, cho rằng nó có thể bị lợi dụng để truyền bá các hệ tư tưởng cụ thể. Hơn nữa, các nhà nghiên cứu cũng cảnh báo về nguy cơ thiên kiến văn hóa, khi một khung năng lực được phát triển chủ yếu trong bối cảnh phương Tây có thể không hoàn toàn phù hợp hoặc cần được điều chỉnh cẩn thận khi áp dụng cho các nền văn hóa khác.

3.2. Nghiên cứu chuyên sâu chương trình SEAL và CCE (Singapore).

Singapore là một ví dụ điển hình về một quốc gia đã tích hợp thành công giáo dục kỹ năng sống vào cốt lõi của hệ thống giáo dục quốc gia, không phải như một chương trình bổ trợ mà là một trụ cột trung tâm.

Khác với cách tiếp cận của nhiều quốc gia, Singapore không dạy kỹ năng sống như một môn học riêng lẻ. Thay vào đó, các năng lực này được tích hợp một cách chặt chẽ vào chương trình Giáo dục Phẩm chất và Công dân (Character and Citizenship Education - CCE), một môn học bắt buộc và trọng tâm trong toàn bộ hệ thống.

Mục tiêu của CCE không chỉ là phát triển cá nhân mà còn là đào tạo những công dân tốt, có trách nhiệm với gia đình, cộng đồng và quốc gia. Khung năng lực của Singapore cũng bao gồm 5 lĩnh vực tương tự như CASEL (tự nhận thức, tự quản lý, nhận thức xã hội, quản lý mối quan hệ, ra quyết định có trách nhiệm). Tuy nhiên, một điểm khác biệt quan trọng là mô hình của Singapore đặt các "Giá trị Cốt lõi" (Core Values) - bao gồm Tôn trọng, Trách nhiệm, Kiên cường, Chính trực, Quan tâm, và Hòa hợp - vào vị trí trung tâm, làm la bàn định hướng cho mọi hành vi và quyết định của học sinh.

Tương tự CASEL, Singapore áp dụng mạnh mẽ cách tiếp cận toàn trường (whole-school approach). Các kỹ năng và giá trị trong CCE không chỉ được dạy trong các tiết học CCE mà còn được củng cố và thực hành thông qua mọi môn học khác, các hoạt động ngoại khóa (Co-Curricular Activities - CCA), các dự án phục vụ cộng đồng và trong mọi tương tác hàng ngày giữa giáo viên và học sinh.

Một yếu tố then chốt tạo nên sự thành công của Singapore là vai trò trung tâm của Viện Giáo dục Quốc gia (National Institute of Education - NIE). NIE là cơ quan đầu ngành chịu trách nhiệm nghiên cứu, phát triển chương trình CCE, biên soạn tài liệu và đặc biệt là đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ giáo viên. Việc thành lập Trung tâm CCE Singapore (SCCCE) vào năm 2023 là một minh chứng rõ ràng cho sự đầu tư chiến lược và cam kết lâu dài của quốc gia này vào việc nâng cao chất lượng giáo dục phẩm chất và kỹ năng sống, đảm bảo chương trình luôn được cập nhật, dựa trên bằng chứng khoa học và phù hợp với bối cảnh xã hội.

Chương trình CCE của Singapore sử dụng một loạt các phương pháp sư phạm đa dạng và sáng tạo để thu hút học sinh. Các phương pháp chính bao gồm: tiếp cận tự sự (narrative approach), trong đó học sinh học các giá trị qua những câu chuyện; hướng dẫn kỹ năng tường minh (explicit skills instruction), nơi các kỹ năng được dạy một cách trực tiếp và có cấu trúc; và học tập trải nghiệm (experiential learning), nơi học sinh áp dụng kỹ năng vào các tình huống thực tế.

Các hoạt động cụ thể rất phong phú, từ các dự án "Giá trị trong Hành động" (Values in Action - VIA), nơi học sinh tham gia các hoạt động phục vụ cộng đồng, đến các sự kiện kỷ niệm các dấu mốc lịch sử quốc gia để bồi đắp tinh thần công dân. Gần đây, Bộ Giáo dục Singapore còn thử nghiệm việc sử dụng trò chơi trên máy tính để dạy các bài học về đạo đức và sự đồng cảm, cho thấy sự sẵn sàng đổi mới và bắt kịp xu hướng của giới trẻ.

3.3. Bài học rút ra cho hệ thống giáo dục Việt Nam.

Từ việc phân tích và so sánh các mô hình trên, hai bài học chiến lược quan trọng nổi lên cho Việt Nam.

Thứ nhất, "hệ thống hóa" là chìa khóa thành công. Cả CASEL và Singapore đều cho thấy rằng giáo dục kỹ năng sống không thể thành công nếu bị cô lập trong một môn học duy nhất. Sự hiệu quả đến từ việc xây dựng một hệ sinh thái giáo dục đồng bộ, nơi các kỹ năng được dạy, thực hành và củng cố một cách nhất quán trong mọi hoạt động, từ lớp học đến sân chơi, từ nhà trường đến gia đình. Cách tiếp cận này tạo ra sự nhất quán và củng cố liên tục, giúp học sinh nội tâm hóa các kỹ năng thành thói quen và phẩm chất.

Việt Nam hiện đang tập trung triển khai kỹ năng sống chủ yếu qua môn "Hoạt động trải nghiệm". Mặc dù đây là một bước tiến quan trọng, nó tiềm ẩn nguy cơ "phân mảnh", nơi kỹ năng sống chỉ được chú trọng trong một vài tiết học cụ thể mà không được thực hành và trở thành một phần tự nhiên trong các môn học khác hay trong văn hóa chung của nhà trường. Do đó, bài học cho Việt Nam là cần phải vượt ra khỏi khuôn khổ của một môn học để hướng tới một chiến lược toàn diện, thấm nhuần vào mọi khía cạnh của đời sống học đường.

Thứ hai, đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (Research and Development - R&D) là bắt buộc. Sự thành công bền vững của Singapore gắn liền với vai trò trung tâm của NIE trong việc liên tục nghiên cứu, cải tiến chương trình và đào tạo giáo viên, đảm bảo chương trình luôn dựa trên bằng chứng khoa học và phù hợp với bối cảnh xã hội thay đổi.

Hiện tại, Việt Nam đang thiếu một cơ quan đầu ngành có chức năng tương tự, dẫn đến việc phát triển các chương trình kỹ năng sống còn mang tính tự phát, phụ thuộc nhiều vào các trung tâm tư nhân với chất lượng không được kiểm chứng đầy đủ. Để đảm bảo chất lượng, tính bền vững và sự phù hợp với văn hóa - xã hội, Việt Nam cần một chiến lược đầu tư nghiêm túc vào việc xây dựng năng lực R&D trong lĩnh vực này.

Điều này có thể được thực hiện bằng cách giao nhiệm vụ cho một cơ quan đầu ngành như Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (The Vietnam Institute of Educational Sciences - VNIES) hoặc một trường đại học sư phạm trọng điểm, để dẫn dắt việc nghiên cứu, thí điểm, xây dựng và đánh giá một khung kỹ năng sống quốc gia thống nhất và khoa học.

4. Thực trạng giáo dục kỹ năng sống tại Việt Nam đầy cơ hội và thách thức.

Việc triển khai giáo dục kỹ năng sống tại Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong thập kỷ qua, đặc biệt với sự ra đời của Chương trình Giáo dục Phổ thông (GDPT). Tuy nhiên, quá trình này vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức và rào cản từ cả chính sách đến thực tiễn.

4.1. Phân tích chính sách từ Chương trình GDPT 2018.

Chương trình GDPT 2018, được ban hành theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT, đã tạo ra một cơ hội lớn và một bước ngoặt trong việc chính thức hóa giáo dục kỹ năng sống. Điểm đột phá lớn nhất là việc đưa "Hoạt động trải nghiệm" vào chương trình như một môn học bắt buộc từ lớp 1 đến lớp 12.

Môn học này được thiết kế với mục tiêu rõ ràng là giúp học sinh phát triển năng lực và nhân cách, vận dụng kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống, thay vì chỉ tiếp thu lý thuyết suông. Nội dung của Hoạt động trải nghiệm ở cấp tiểu học được cấu trúc theo các mạch chính, bao gồm hoạt động hướng vào bản thân, hướng đến xã hội, hướng đến tự nhiên và hướng nghiệp (từ lớp 2), tạo ra một khuôn khổ toàn diện để rèn luyện các kỹ năng cần thiết.

Tuy nhiên, bên cạnh cơ hội, khung chính sách hiện tại vẫn còn những thách thức. Mặc dù có môn học riêng, chủ trương lồng ghép kỹ năng sống vào các môn học khác như Đạo đức, Tiếng Việt, Tự nhiên và Xã hội vẫn được khuyến khích. Vấn đề là hiện chưa có các văn bản hướng dẫn chi tiết, cụ thể và đồng bộ cho việc lồng ghép này, dẫn đến nguy cơ triển khai không nhất quán, nơi thì chồng chéo, nơi thì bỏ sót.

Thêm vào đó, Thông tư 04/2014/TT-BGDĐT về quản lý hoạt động giáo dục kỹ năng sống, mặc dù đã tạo ra một hành lang pháp lý ban đầu, nhưng chủ yếu lại tập trung vào việc quản lý các hoạt động giáo dục ngoài giờ chính khóa và các đơn vị cung cấp dịch vụ bên ngoài. Thông tư này chưa tạo ra một khung pháp lý đủ mạnh và toàn diện để thúc đẩy việc tích hợp kỹ năng sống một cách hệ thống và sâu rộng vào chương trình chính khóa, vốn là cốt lõi của quá trình giáo dục.

Tuy nhiên, kể từ thời điểm triển khai, Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đã trải qua một số điều chỉnh và bổ sung nhằm cập nhật nội dung cho phù hợp với thực tiễn giáo dục và yêu cầu phát triển mới. Các văn bản sửa đổi hiện hành chỉ mang tính chất điều chỉnh, bổ sung một số nội dung cụ thể, chưa thay thế chương trình gốc. Việc cập nhật này được xem là một phần trong quá trình hoàn thiện chương trình, bảo đảm tính khoa học, thực tiễn và phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay.

Cụ thể, Thông tư số 13/2022/TT-BGDĐT đã sửa đổi, bổ sung một số nội dung trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018. Bên cạnh đó, Dự thảo Thông tư sửa đổi dự kiến ban hành vào năm 2025 hiện đang được lấy ý kiến rộng rãi, với định hướng cập nhật chương trình theo bốn nội dung chính: (1) điều chỉnh các nội dung chưa chính xác về mặt khoa học; (2) cập nhật theo thay đổi địa giới hành chính và Hiến pháp; (3) hạn chế tối đa việc phải chỉnh sửa sách giáo khoa; và (4) bổ sung các nội dung mới trong một số môn học như Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân.

4.2. Thực tiễn triển khai giáo dục tại các trường tiểu học tại Việt Nam.

Trên thực tế, việc triển khai giáo dục kỹ năng sống tại các trường tiểu học đang cho thấy một bức tranh đa chiều với cả những điểm sáng và những hạn chế đáng kể.

Về mặt tích cực, nhận thức về tầm quan trọng của kỹ năng sống trong đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên đã được nâng cao rõ rệt. Nhiều giáo viên đã chủ động áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như tổ chức trò chơi, giải quyết tình huống, sử dụng phương tiện trực quan, qua đó tạo được sự hứng thú và tham gia tích cực từ phía học sinh.

Các hình thức tổ chức phổ biến và được triển khai thường xuyên bao gồm việc tích hợp vào các môn học, thành lập các câu lạc bộ sở thích, và tổ chức các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp. Tuy nhiên, những hạn chế và khó khăn vẫn còn rất lớn.

Một khảo sát tại các trường tiểu học cho thấy việc triển khai ở nhiều nơi còn mang tính hình thức, đối phó, chủ yếu để hoàn thành yêu cầu của cấp trên mà chưa thực sự đi vào chiều sâu. Nhiều nội dung kỹ năng quan trọng và cần thiết trong bối cảnh hiện đại như kỹ năng ứng phó với căng thẳng, kỹ năng thể hiện sự tự tin, và kỹ năng vượt khó vẫn chưa được các nhà trường quan tâm đúng mức.

Các hoạt động mang tính trải nghiệm cao như tham quan, dã ngoại, giao lưu thực tế còn rất hạn chế, chủ yếu do rào cản về kinh phí, lo ngại về an toàn và khó khăn trong công tác tổ chức. Đặc biệt, sự phối hợp giữa nhà trường và gia đình, vốn được xem là yếu tố then chốt, vẫn còn rất lỏng lẻo và chưa đạt hiệu quả như mong đợi.

Để minh chứng cho những hạn chế này, một số khảo sát và nghiên cứu gần đây đã cung cấp các số liệu đáng chú ý, củng cố cho các nhận định trên:

• Về tính hình thức: Một nghiên cứu tại các trường tiểu học ở một số tỉnh thành phía Bắc cho thấy hơn 60% giáo viên thừa nhận rằng áp lực về thời lượng chương trình chính khóa và các yêu cầu hành chính là rào cản lớn nhất, khiến các giờ học kỹ năng sống thường bị cắt xén hoặc lồng ghép một cách qua loa.

• Về nội dung giảng dạy: Theo một khảo sát của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, trong khi các kỹ năng như "giao tiếp" hay "làm việc nhóm" được nhắc đến trong hơn 80% kế hoạch giảng dạy, thì các kỹ năng chuyên sâu và thiết yếu hơn như "quản lý cảm xúc tiêu cực" và "tư duy phản biện" chỉ xuất hiện trong chưa đầy 30% chương trình.

• Về hoạt động trải nghiệm: Số liệu thống kê từ các phòng giáo dục cho thấy trung bình một trường tiểu học ở khu vực ngoài trung tâm thành phố lớn chỉ tổ chức được 1-2 hoạt động ngoại khóa quy mô lớn mỗi năm học, chủ yếu do lo ngại về kinh phí (chiếm 45% lý do) và các vấn đề an toàn (chiếm 35% lý do).

• Về phối hợp gia đình và nhà trường: Một khảo sát phụ huynh tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh chỉ ra rằng có đến gần 70% phụ huynh cho biết họ ít khi hoặc không bao giờ nhận được thông tin chi tiết từ nhà trường về nội dung giáo dục kỹ năng sống mà con em mình đang học, và chỉ khoảng 15% tham gia vào các buổi tọa đàm hoặc hoạt động phối hợp liên quan.

Những con số này đã vẽ nên một bức tranh rõ nét về khoảng cách giữa mục tiêu chính sách và thực tiễn triển khai tại cơ sở, cho thấy sự cần thiết phải có những giải pháp đồng bộ và quyết liệt hơn.

4.3. Những rào cản về giáo dục kỹ năng sống cần phải vượt qua.

Để nâng cao chất lượng giáo dục kỹ năng sống, cần phải nhận diện và giải quyết một cách có hệ thống các rào cản cố hữu.

• Năng lực giáo viên: Đây được xem là thách thức lớn nhất và có tính quyết định. Phần lớn giáo viên tiểu học hiện nay được đào tạo chủ yếu để dạy kiến thức các môn văn hóa. Họ chưa được trang bị đầy đủ và bài bản về các phương pháp sư phạm đặc thù của giáo dục kỹ năng sống, đặc biệt là các phương pháp học tập qua trải nghiệm. Nhiều giáo viên cảm thấy lúng túng và khó khăn khi phải chuyển đổi vai trò từ một người "truyền thụ kiến thức" sang một người "tổ chức, hướng dẫn, và tạo điều kiện" cho quá trình học tập của học sinh.

• Áp lực thành tích học thuật: Mặc dù chương trình GDPT 2018 đã có những đổi mới, nhưng trên thực tế, áp lực về điểm số và thành tích trong các môn học cốt lõi như Toán, Tiếng Việt vẫn còn rất nặng nề. Điều này khiến cả giáo viên, phụ huynh và học sinh đều có xu hướng ưu tiên thời gian và công sức cho các môn văn hóa, trong khi các hoạt động kỹ năng sống thường bị xem là "môn phụ", có thể cắt giảm khi cần thiết.

• Nguồn lực và cơ sở vật chất: Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế, đặc biệt là các chuyến đi ngoài nhà trường, đòi hỏi nguồn kinh phí không nhỏ, vốn là một khó khăn lớn đối với nhiều trường công lập, đặc biệt là ở các vùng khó khăn. Bên cạnh đó, việc mua sắm các trang thiết bị dạy học cần thiết để hỗ trợ các phương pháp dạy học mới theo chương trình GDPT 2018 cũng đang gặp nhiều vướng mắc.

• Thương mại hóa và chất lượng không đồng đều: Nhu cầu cao của xã hội đã dẫn đến sự bùng nổ của các trung tâm kỹ năng sống tư nhân. Mặc dù điều này cho thấy sự quan tâm lớn của xã hội, nó cũng tạo ra một thị trường "vàng thau lẫn lộn". Nhiều trung tâm hoạt động chủ yếu vì mục đích lợi nhuận, với chương trình giảng dạy sơ sài, giáo viên không được đào tạo bài bản, và các hoạt động chủ yếu là tổ chức trò chơi giải trí đơn thuần mà thiếu đi chiều sâu sư phạm và các mục tiêu giáo dục rõ ràng. Tình trạng này không chỉ gây lãng phí tiền bạc cho phụ huynh mà còn có thể tạo ra những nhận thức sai lệch về bản chất của giáo dục kỹ năng sống.

Để có một cái nhìn tổng quan và chiến lược, chúng ta có thể hệ thống hóa các yếu tố trên thông qua ma trận phân tích SWOT. Mục đích của phân tích SWOT là để hiểu rõ vị thế hiện tại của tổ chức hoặc cá nhân; Xây dựng chiến lược phát triển phù hợp; Ra quyết định dựa trên dữ liệu tổng hợp từ nội bộ và môi trường bên ngoài.

Ma trận phân tích SWOT (SWOT Analysis Matrix) là một công cụ chiến lược cực kỳ phổ biến dùng để đánh giá tổng quan về một tổ chức, dự án, cá nhân hoặc sản phẩm. Tên gọi SWOT là viết tắt của bốn yếu tố chính: Strengths (Điểm mạnh nội tại giúp tạo lợi thế cạnh tranh); Weaknesses (Điểm yếu nội tại cần cải thiện để tránh gây bất lợi); Opportunities (Cơ hội từ môi trường bên ngoài có thể tận dụng để phát triển); Threats (Thách thức từ bên ngoài có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động).

Bảng phân tích này cung cấp một "bản đồ" chiến lược, giúp các nhà hoạch định chính sách nhận diện rõ ràng các yếu tố cần phát huy, các vấn đề cần khắc phục, các cơ hội cần nắm bắt và các nguy cơ cần đối phó, từ đó làm cơ sở vững chắc để xây dựng các giải pháp và lộ trình chiến lược được đề xuất trong các phần tiếp theo của báo cáo này.

5. Mô hình hệ sinh thái phối hợp giữa "Nhà trường + Gia đình + Cộng đồng".

Thực tiễn và các mô hình quốc tế thành công đều khẳng định rằng giáo dục kỹ năng sống không thể là trách nhiệm của riêng ngành giáo dục. Hiệu quả của quá trình này phụ thuộc vào việc xây dựng một hệ sinh thái giáo dục toàn diện, nơi có sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ và nhất quán giữa ba trụ cột chính: Nhà trường, Gia đình và Cộng đồng. Mỗi trụ cột có một vai trò và thế mạnh riêng, và khi kết hợp lại, chúng sẽ tạo ra một môi trường học tập và rèn luyện liên tục, bao trùm mọi mặt đời sống của học sinh.

5.1. Vai trò nền tảng của Gia Đình là "Trường học đầu tiên".

Gia đình được xem là môi trường giáo dục đầu tiên và quan trọng nhất, là nơi đặt những viên gạch nền móng cho sự hình thành nhân cách và kỹ năng sống của trẻ. Cha mẹ chính là những "giáo viên dạy phẩm chất đầu tiên" và có ảnh hưởng sâu sắc, lâu dài nhất đến con cái. Trẻ em học hỏi kỹ năng sống từ gia đình chủ yếu thông qua hai cơ chế: quan sát và bắt chước hành vi của người lớn, và thực hành trực tiếp trong các sinh hoạt hàng ngày.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều gia đình Việt Nam hiện nay còn gặp lúng túng trong vai trò này. Một số phụ huynh do quá bao bọc, lo lắng đã làm thay con mọi việc, vô tình tước đi cơ hội để trẻ thực hành tính tự lập. Một số khác lại thiếu kiến thức và phương pháp, quan tâm không đúng cách, hoặc phó mặc hoàn toàn trách nhiệm giáo dục con cho nhà trường.

Để phát huy vai trò nền tảng của mình, gia đình cần thực hiện các hành động cụ thể sau:

• Làm gương trong hành vi và ứng xử: Cha mẹ phải là tấm gương sống động về các kỹ năng sống mà mình muốn dạy con. Từ cách giao tiếp tôn trọng giữa các thành viên, cách quản lý cảm xúc khi gặp căng thẳng, đến thói quen đọc sách hay tinh thần trách nhiệm trong công việc, tất cả đều được trẻ quan sát và học theo một cách vô thức.

• Tạo cơ hội thực hành tại nhà: Gia đình là môi trường an toàn nhất để trẻ "thử và sai". Cha mẹ nên giao cho con những công việc nhà phù hợp với lứa tuổi để rèn luyện tính trách nhiệm và tự lập. Hãy khuyến khích con tự giải quyết những xung đột nhỏ với anh chị em, tự lên kế hoạch cho một buổi đi chơi cuối tuần, hay tự quản lý tiền tiêu vặt của mình.

• Xây dựng môi trường giao tiếp cởi mở: Cha mẹ cần dành thời gian chất lượng để thường xuyên trò chuyện, lắng nghe và thấu hiểu những suy nghĩ, cảm xúc của con. Một môi trường gia đình nơi trẻ cảm thấy an toàn để chia sẻ, được tôn trọng ý kiến và không bị chỉ trích gay gắt khi mắc lỗi sẽ giúp trẻ phát triển sự tự tin và kỹ năng giao tiếp hiệu quả.

Các lập luận về vai trò không thể thay thế của gia đình cũng được chứng thực mạnh mẽ qua nhiều nghiên cứu tại các quốc gia phát triển như Hoa Kỳ. Theo một báo cáo tổng hợp của Trung tâm Nghiên cứu Pew (Pew Research Center), có đến 92% người Mỹ tin rằng kỹ năng sống và phẩm chất đạo đức nên được dạy chủ yếu tại nhà. Hơn nữa, các nghiên cứu về sự phát triển của trẻ em tại Mỹ cho thấy những đứa trẻ thường xuyên ăn tối cùng gia đình có xu hướng đạt điểm số cao hơn, ít bị căng thẳng và có kỹ năng xã hội tốt hơn.

Cụ thể, một khảo sát cho thấy trẻ em dùng bữa tối với gia đình ít nhất 5 lần một tuần có tỷ lệ lạm dụng chất kích thích thấp hơn 42% so với bạn bè đồng trang lứa. Những con số này khẳng định rằng sự hiện diện, tương tác chất lượng và môi trường gia đình ổn định chính là yếu tố cốt lõi, tạo ra tác động trực tiếp và lâu dài đến sự trưởng thành toàn diện của trẻ.

5.2. Nhà Trường là Hạt Nhân Điều Phối và Cung Cấp Chuyên Môn.

Nếu gia đình là nền tảng thì nhà trường đóng vai trò là hạt nhân, là trung tâm điều phối và cung cấp chuyên môn cho toàn bộ hệ sinh thái giáo dục kỹ năng sống. Nhà trường có trách nhiệm chủ đạo trong việc xây dựng một kế hoạch giáo dục có hệ thống, cung cấp các nội dung và phương pháp sư phạm khoa học, và kết nối các lực lượng giáo dục khác. Trong đó, giáo viên chủ nhiệm chính là cầu nối quan trọng nhất, là người hiểu rõ học sinh và có thể tương tác trực tiếp, thường xuyên nhất với gia đình.

Để thực hiện tốt vai trò hạt nhân, nhà trường cần triển khai các hoạt động sau:

• Tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức cho phụ huynh: Thay vì các buổi họp phụ huynh chỉ tập trung vào điểm số, nhà trường cần tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm chuyên đề về tầm quan trọng của kỹ năng sống và các phương pháp giáo dục con tại nhà. Cung cấp cho phụ huynh các tài liệu tham khảo, các bài viết, video hướng dẫn cụ thể.

• Xây dựng cơ chế liên lạc hai chiều hiệu quả: Thiết lập các kênh thông tin đa dạng (sổ liên lạc điện tử, nhóm Zalo, email, gặp gỡ trực tiếp) để đảm bảo sự trao đổi thông tin thường xuyên, kịp thời giữa giáo viên và phụ huynh về sự phát triển kỹ năng cũng như những khó khăn của học sinh.

• Mời phụ huynh tham gia vào hoạt động của trường: Tạo điều kiện để phụ huynh tham gia với tư cách là tình nguyện viên, chuyên gia khách mời (chia sẻ về nghề nghiệp, văn hóa), hoặc cùng con tham gia các ngày hội, các dự án học tập, các chuyến đi trải nghiệm do nhà trường tổ chức. Điều này không chỉ giúp tăng cường sự gắn kết mà còn giúp phụ huynh hiểu rõ hơn về chương trình giáo dục của nhà trường.

Mô hình nhà trường là hạt nhân kết nối cũng được nhấn mạnh trong hệ thống giáo dục của Nga, nơi sự phối hợp giữa gia đình và nhà trường được xem là một chiến lược quan trọng. Các nghiên cứu gần đây tại Nga đã chỉ ra rằng khi nhà trường chủ động vào cuộc, kết quả sẽ rất tích cực. Một khảo sát do Viện Phát triển Giáo dục thuộc Trường Kinh tế Cao cấp (Institute of Education Development, National Research University Higher School of Economics - HSE) thực hiện cho thấy hơn 70% phụ huynh cảm thấy tự tin hơn trong việc hỗ trợ con cái phát triển kỹ năng xã hội sau khi tham gia các buổi hội thảo chuyên đề do trường tổ chức.

Đáng chú ý, một nghiên cứu khác chỉ ra rằng ở các trường có cơ chế liên lạc thường xuyên và mời phụ huynh tham gia vào các hoạt động học đường, tỷ lệ học sinh gặp vấn đề về hành vi giảm khoảng 25% so với các trường ít có sự tương tác. Những số liệu này từ Nga cung cấp bằng chứng thuyết phục rằng việc nhà trường đầu tư một cách có hệ thống vào việc nâng cao năng lực và sự tham gia của phụ huynh sẽ mang lại những lợi ích trực tiếp và đo lường được cho sự phát triển toàn diện của học sinh.

5.3. Sức mạnh của cộng đồng giúp mở rộng không gian trải nghiệm tri thức.

Cộng đồng, bao gồm chính quyền địa phương, các doanh nghiệp, tổ chức xã hội, các chuyên gia và nghệ nhân, là nguồn lực quý giá giúp mở rộng không gian học tập, mang đến cho học sinh những trải nghiệm thực tế và đa dạng mà môi trường gia đình và nhà trường không thể có được. Sự tham gia của cộng đồng giúp kết nối bài học với cuộc sống, làm cho việc học trở nên ý nghĩa và thiết thực hơn.

Để huy động sức mạnh của cộng đồng, cần xây dựng các mô hình hợp tác cụ thể và bền vững:

• Hợp tác với các cơ quan chức năng địa phương: Phối hợp với công an địa phương để tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề về an toàn giao thông, phòng cháy chữa cháy, phòng chống tệ nạn xã hội. Hợp tác với trung tâm y tế để giáo dục về sức khỏe sinh sản, dinh dưỡng và sơ cứu cơ bản.

• Kết nối với doanh nghiệp và làng nghề: Tổ chức các chuyến tham quan thực tế tại các nhà máy, nông trại, công ty để học sinh tìm hiểu về thế giới nghề nghiệp. Mời các doanh nhân, kỹ sư, nghệ nhân đến trường chia sẻ kinh nghiệm, truyền cảm hứng và hướng dẫn các dự án sáng tạo.

• Phát triển mô hình hợp tác công-tư (PPP): Huy động nguồn lực tài chính và chuyên môn từ khu vực tư nhân để triển khai các chương trình kỹ năng sống chuyên sâu, chất lượng cao tại các trường công lập. Cần có cơ chế quản lý và giám sát chặt chẽ để đảm bảo các chương trình này phục vụ đúng mục tiêu giáo dục, tránh thương mại hóa tiêu cực.

Chủ trương xã hội hóa giáo dục và huy động sức mạnh cộng đồng đang được Trung Quốc đẩy mạnh và đã cho thấy những kết quả ban đầu rất rõ rệt. Theo một thống kê từ Bộ Giáo dục Trung Quốc (Ministry of Education of the People's Republic of China - MOE China), đây là cơ quan trực thuộc Quốc vụ viện Trung Quốc, chịu trách nhiệm quản lý toàn bộ hệ thống giáo dục từ mầm non đến đại học, bao gồm cả việc xây dựng chính sách, tiêu chuẩn hóa chương trình học, cấp chứng chỉ giáo viên và giám sát chất lượng giáo dục trên toàn quốc. Công bố dữ liệu vào cuối năm 2023, đã có hơn 240.000 trường học trên toàn quốc xây dựng được mô hình hợp tác chính thức với các doanh nghiệp và tổ chức xã hội để triển khai các hoạt động giáo dục hướng nghiệp và trải nghiệm thực tế.

Đáng chú ý, chương trình "Chuyên gia vào lớp học" tại Thượng Hải đã thu hút hơn 10.000 chuyên gia từ các lĩnh vực công nghệ, tài chính, nghệ thuật tham gia giảng dạy và chia sẻ kinh nghiệm tại các trường phổ thông. Một báo cáo đánh giá tác động cho thấy, 85% học sinh tham gia các chương trình này bày tỏ sự hứng thú cao hơn với việc học và có định hướng nghề nghiệp rõ ràng hơn. Các số liệu này là minh chứng mạnh mẽ cho thấy khi cộng đồng chung tay, không gian giáo dục sẽ được mở rộng vượt ra ngoài cổng trường, mang lại lợi ích thiết thực và sâu sắc cho sự phát triển của thế hệ trẻ.

Sự thành công của giáo dục kỹ năng sống không thể là trách nhiệm của riêng ngành giáo dục. Nó đòi hỏi một cam kết chung, một "hợp đồng xã hội" mới về giáo dục, nơi vai trò và trách nhiệm của mỗi bên được xác định rõ ràng và có cơ chế phối hợp hiệu quả. Lúc này, kỹ năng sống đang dần được hình thành và củng cố trong mọi môi trường mà trẻ tiếp xúc. Nếu nhà trường nỗ lực dạy trẻ về sự hợp tác và tôn trọng, nhưng về nhà trẻ lại chứng kiến sự xung đột, và ra ngoài xã hội trẻ lại thấy sự chen lấn, ích kỷ, thì mọi nỗ lực của nhà trường sẽ trở nên vô nghĩa, thậm chí phản tác dụng.

Thực tế hiện nay, các văn bản pháp luật hiện hành đã đề cập đến sự cần thiết của việc phối hợp này, nhưng thực tế triển khai còn nhiều hạn chế và mang tính tự phát. Do đó, Việt Nam cần một chiến lược quốc gia không chỉ tập trung vào việc cải cách chương trình học, mà còn phải xây dựng các cơ chế chính sách cụ thể để thúc đẩy và điều phối sự hợp tác liên ngành này, tạo ra một hệ sinh thái giáo dục đồng bộ, nhất quán và thực sự hiệu quả.

6. Lộ trình chiến lược phát triển giáo dục kỹ năng sống cho học sinh tiêu học đến năm 2035.

Để chuyển hóa những phân tích và bài học kinh nghiệm thành hành động cụ thể, một lộ trình chiến lược dài hạn, có tầm nhìn và các bước đi rõ ràng là cần thiết. Lộ trình này cần tập trung vào bốn trụ cột chính: Cải cách chương trình và phương pháp đánh giá; Nâng cao năng lực toàn diện cho đội ngũ giáo viên; Xây dựng cơ chế chính sách và phân bổ nguồn lực; và Tăng cường hợp tác Nhà trường - Gia đình - Cộng đồng.

6.1. Tầm Nhìn và Mục Tiêu Chiến Lược.

Tầm nhìn đến năm 2035 là tất cả học sinh tiểu học Việt Nam được tiếp cận một chương trình giáo dục kỹ năng sống chất lượng cao, có hệ thống, phù hợp với bối cảnh văn hóa Việt Nam và xu thế phát triển của thế giới. Qua đó, các em được phát triển toàn diện để trở thành những công dân tự chủ, có trách nhiệm, sáng tạo và hạnh phúc, sẵn sàng cho các bậc học tiếp theo và cuộc sống trong một thế giới đầy biến động.

Mục tiêu chiến lược đến năm 2030:

1. Chuẩn hóa và thống nhất lộ trình giáo dục: Ban hành và đưa vào áp dụng trên toàn quốc "Khung Năng lực Sống Quốc gia", trong đó xác định rõ ràng các chuẩn năng lực cần đạt (chuẩn đầu ra) và các biểu hiện hành vi cụ thể cho từng lớp học ở bậc tiểu học, tạo ra một lộ trình phát triển liền mạch.

2. Phát triển năng lực đội ngũ giáo viên: Đảm bảo 100% giáo viên chủ nhiệm và giáo viên chuyên trách được đào tạo, bồi dưỡng theo một chương trình chuẩn hóa quốc gia, đạt chuẩn năng lực về phương pháp tổ chức hoạt động giáo dục trải nghiệm và tích hợp kỹ năng sống một cách hiệu quả.

3. Tích hợp sâu rộng và thực chất vào chương trình: Chuyển đổi từ việc dạy kỹ năng sống như một môn học riêng lẻ sang tích hợp một cách tự nhiên, xuyên suốt và có chủ đích vào nội dung và phương pháp giảng dạy của tất cả các môn học. Mục tiêu là biến mỗi giờ học đều là một cơ hội rèn luyện kỹ năng sống.

4. Đổi mới hệ thống kiểm tra, đánh giá: Xây dựng và áp dụng "Bộ công cụ đánh giá năng lực sống Quốc gia" dựa trên các tiêu chí cụ thể, chuyển trọng tâm từ đánh giá kiến thức sang đánh giá quá trình hình thành và vận dụng kỹ năng của học sinh trong các tình huống thực tế, cung cấp dữ liệu tin cậy để điều chỉnh chính sách.

5. Kiến tạo hệ sinh thái giáo dục đồng bộ: Xây dựng và vận hành hiệu quả mô hình "Kiềng ba chân" (Gia đình - Nhà trường - Cộng đồng) thông qua các quy chế phối hợp liên ngành cấp quốc gia và địa phương, đảm bảo sự đồng nhất về mục tiêu, nội dung và phương pháp, tạo ra một môi trường hỗ trợ toàn diện cho sự phát triển của trẻ.

6.2. Cải Cách Chương Trình và Phương Pháp Đánh Giá.

• Xây dựng Khung Năng lực Sống Quốc gia: Dựa trên nền tảng các phẩm chất và năng lực đã được xác định trong Chương trình GDPT 2018, đồng thời tiếp thu có chọn lọc từ các mô hình quốc tế như CASEL và CCE Singapore, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam cần chủ trì nghiên cứu và xây dựng một Khung Năng lực Sống Quốc gia. Khung năng lực này cần định nghĩa rõ ràng từng kỹ năng, mô tả các biểu hiện hành vi cụ thể và xây dựng một lộ trình phát triển theo từng cấp lớp, đảm bảo tính nhất quán và khoa học.

• Tích hợp sâu và rộng, thay vì biệt lập: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết về việc tích hợp nội dung kỹ năng sống vào chương trình của tất cả các môn học. Điều này đòi hỏi sự thay đổi trong cách tiếp cận, xem kỹ năng sống không phải là một "môn học" mà là một "phương thức giáo dục". Ví dụ, kỹ năng hợp tác và làm việc nhóm có thể được rèn luyện qua các dự án môn Khoa học; kỹ năng đồng cảm và giao tiếp được phát triển qua việc phân tích nhân vật trong môn Tiếng Việt; kỹ năng tư duy phản biện được lồng ghép vào việc giải các bài toán có nhiều cách giải trong môn Toán.

• Đổi mới hệ thống đánh giá: Cần chuyển đổi từ việc đánh giá dựa trên kiến thức sang đánh giá dựa trên năng lực biểu hiện qua hành vi. Phát triển và phổ biến các bộ công cụ đánh giá đa dạng, phù hợp với bậc tiểu học, bao gồm: phiếu quan sát hành vi, hồ sơ học tập (portfolio), các bài tập tình huống, thang đo tự đánh giá của học sinh và đánh giá đồng đẳng.

Bạn có biết: Trong quá trình xây dựng và điều chỉnh các công cụ đánh giá năng lực xã hội và cảm xúc (SEL) phù hợp với bối cảnh văn hóa Việt Nam, việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế là vô cùng cần thiết. Đặc biệt, ba công cụ nổi bật đã được chuẩn hóa và sử dụng rộng rãi tại Hoa Kỳ bao gồm:

CASEL (Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning) là tổ chức tiên phong trong việc phát triển khung năng lực SEL, nghiên cứu và cung cấp các công cụ, chính sách, và tài liệu hướng dẫn cho các trường học và nhà hoạch định chính sách.

DESSA (Devereux Student Strengths Assessment) là một công cụ đánh giá được phát triển bởi Devereux Center for Resilient Children, dùng để đo lường các năng lực xã hội và cảm xúc của học sinh từ mẫu giáo đến lớp 12. DESSA được sử dụng rộng rãi trong các chương trình SEL tại Mỹ.

SEARS (Social-Emotional Assets and Resilience Scales) là bộ công cụ đánh giá SEL được thiết kế để đo lường các tài sản xã hội - cảm xúc và khả năng phục hồi của trẻ em và thanh thiếu niên. SEARS có các phiên bản dành cho học sinh tiểu học, trung học và cả đánh giá từ giáo viên hoặc phụ huynh.

Việc nghiên cứu và điều chỉnh các công cụ này không chỉ giúp đảm bảo tính khoa học và khách quan trong đánh giá, mà còn góp phần xây dựng một hệ thống giáo dục SEL phù hợp với đặc điểm văn hóa, xã hội và tâm lý học sinh Việt Nam.

6.3. Nâng Cao Năng Lực Toàn Diện cho Đội Ngũ Giáo Viên.

• Đổi mới chương trình đào tạo tại các trường sư phạm: Các trường đại học sư phạm cần cải cách mạnh mẽ chương trình đào tạo giáo viên tiểu học. Cần đưa các học phần bắt buộc về tâm lý học phát triển, các phương pháp giảng dạy kỹ năng sống hiện đại (học qua dự án, học qua trò chơi, học tập trải nghiệm) vào chương trình. Đặc biệt, cần có các hoạt động rèn luyện và nâng cao năng lực cảm xúc - xã hội cho chính các sinh viên sư phạm, bởi giáo viên chỉ có thể dạy tốt những gì họ thực sự hiểu và thực hành.

• Bồi dưỡng tại chức theo chiều sâu và liên tục: Tổ chức các chương trình bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên hiện hữu, không chỉ dừng lại ở các buổi tập huấn lý thuyết mà phải tập trung vào thực hành, dự giờ, phân tích bài học và giải quyết các tình huống sư phạm thực tế. Cần xây dựng và nhân rộng các mô hình "Cộng đồng học tập chuyên môn" (Professional Learning Community) tại các trường và cụm trường, tạo không gian để giáo viên có thể thường xuyên chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi lẫn nhau và cùng nhau tháo gỡ khó khăn.

• Cơ chế ghi nhận và khuyến khích: Cần xây dựng các chính sách đãi ngộ và vinh danh phù hợp. Năng lực tổ chức các hoạt động giáo dục kỹ năng sống và hiệu quả trong việc phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh phải trở thành một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá, xếp loại và khen thưởng giáo viên hàng năm.

6.4. Cơ Chế Chính Sách và Phân Bổ Nguồn Lực.

• Đầu tư ngân sách nhà nước có mục tiêu: Chính phủ và Quốc hội cần đảm bảo tỷ lệ chi ngân sách cho giáo dục đạt và vượt mức tối thiểu 20% tổng chi ngân sách nhà nước theo Nghị quyết của Đảng. Trong đó, cần có một mục chi cụ thể và rõ ràng dành cho việc triển khai giáo dục kỹ năng sống, bao gồm các hạng mục: bồi dưỡng giáo viên, phát triển học liệu, mua sắm trang thiết bị và hỗ trợ kinh phí cho các trường tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế.

• Thúc đẩy hợp tác công-tư (PPP) có kiểm soát: Ban hành các chính sách khuyến khích doanh nghiệp và các tổ chức xã hội tham gia đầu tư vào giáo dục kỹ năng sống. Tuy nhiên, để tránh tình trạng thương mại hóa tiêu cực, Bộ Giáo dục và Đào tạo cần xây dựng và công bố một Bộ tiêu chuẩn chất lượng quốc gia cho các chương trình kỹ năng sống và thành lập một cơ chế kiểm định độc lập để đánh giá, cấp phép cho các đơn vị đủ điều kiện hợp tác với nhà trường.

• Xây dựng hệ sinh thái học liệu số quốc gia: Đầu tư xây dựng một cổng thông tin điện tử quốc gia, cung cấp một kho học liệu số mở và miễn phí về giáo dục kỹ năng sống. Kho học liệu này cần đa dạng, bao gồm các kế hoạch bài dạy mẫu, video tình huống, trò chơi tương tác, và các tài liệu hướng dẫn dành cho cả giáo viên và phụ huynh. Điều này sẽ giúp giảm sự phụ thuộc vào sách giáo khoa và các tài liệu thương mại đắt đỏ, đồng thời đảm bảo mọi giáo viên và gia đình trên cả nước đều có thể tiếp cận được nguồn tài nguyên giáo dục chất lượng.

Kết luận và Khuyến nghị.

Nghiên cứu này đã phân tích một cách hệ thống và toàn diện về sự cấp thiết của việc giáo dục kỹ năng sống cho học sinh tiểu học Việt Nam trong bối cảnh thế giới đang thay đổi nhanh chóng. Các bằng chứng từ bối cảnh toàn cầu, các mô hình quốc tế thành công và thực trạng tại Việt Nam đều hội tụ tại một điểm: "đầu tư vào giáo dục kỹ năng sống không còn là một lựa chọn, mà là một mệnh lệnh chiến lược để đảm bảo sự phát triển bền vững của quốc gia và sự thành công, hạnh phúc của thế hệ tương lai."

Những kết luận chính:

1. Sự tương thích chiến lược: Tồn tại một sự tương thích cao độ giữa các kỹ năng cần thiết cho thị trường lao động toàn cầu thế kỷ 21, các mục tiêu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của Việt Nam, và các năng lực cốt lõi mà giáo dục kỹ năng sống hướng tới. Điều này tạo ra một cơ sở vững chắc để coi giáo dục kỹ năng sống là một trụ cột của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội.

2. Sự cần thiết của cách tiếp cận hệ thống: Các mô hình quốc tế thành công như CASEL (Hoa Kỳ) và CCE (Singapore) đều cho thấy hiệu quả vượt trội của cách tiếp cận hệ thống, toàn diện, nơi kỹ năng sống được tích hợp vào mọi mặt của đời sống học đường và có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng. Cách tiếp cận hiện tại của Việt Nam, dù đã có bước tiến với môn "Hoạt động trải nghiệm", vẫn còn phân mảnh và cần được hệ thống hóa.

3. Những rào cản cốt lõi: Việc triển khai giáo dục kỹ năng sống tại Việt Nam đang đối mặt với ba rào cản chính: (1) Năng lực của đội ngũ giáo viên chưa đáp ứng yêu cầu; (2) Áp lực thành tích học thuật vẫn còn nặng nề, làm lu mờ tầm quan trọng của kỹ năng sống; và (3) Thiếu nguồn lực tài chính và cơ chế chính sách đồng bộ để hỗ trợ triển khai trên diện rộng.

Dựa trên những kết luận trên, báo cáo đề xuất các khuyến nghị chiến lược sau đây, hướng tới các nhà hoạch định chính sách tại Bộ Giáo dục và Đào tạo và các cơ quan liên quan:

Khuyến nghị 1: Xây dựng và ban hành Khung Năng lực Sống Quốc gia cho Giáo dục Phổ thông.

Cần thành lập một ban chỉ đạo cấp quốc gia, với nòng cốt là Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, để nghiên cứu và xây dựng một khung năng lực thống nhất, khoa học, phù hợp với văn hóa Việt Nam. Khung năng lực này phải định nghĩa rõ ràng các kỹ năng, mô tả các chuẩn đầu ra cụ thể cho từng cấp lớp, và đóng vai trò là kim chỉ nam cho việc phát triển chương trình, biên soạn học liệu và xây dựng công cụ đánh giá trên toàn quốc.

Khuyến nghị 2: Chuyển đổi từ "dạy môn Kỹ năng sống" sang "giáo dục thông qua Kỹ năng sống".

Cần có một chiến lược quốc gia về việc tích hợp sâu rộng và có hệ thống kỹ năng sống vào tất cả các môn học và hoạt động giáo dục, thay vì chỉ giới hạn trong môn "Hoạt động trải nghiệm". Bộ Giáo dục và Đào tạo cần ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, cung cấp các ví dụ minh họa cụ thể cho từng môn học để giáo viên có thể dễ dàng áp dụng.

Khuyến nghị 3: Ưu tiên đầu tư chiến lược vào phát triển năng lực giáo viên.

Cần một cuộc cách mạng trong cả đào tạo ban đầu và bồi dưỡng thường xuyên. Các trường sư phạm phải đưa các học phần về phương pháp giáo dục kỹ năng sống thành nội dung bắt buộc và cốt lõi. Đồng thời, cần triển khai các chương trình bồi dưỡng tại chức quy mô lớn, tập trung vào thực hành và xây dựng các cộng đồng học tập chuyên môn để hỗ trợ giáo viên một cách bền vững.

Khuyến nghị 4: Thiết lập cơ chế chính sách và phân bổ nguồn lực đồng bộ.

• Về tài chính: Chính phủ cần đảm bảo ngân sách cho giáo dục đạt tối thiểu 20% tổng chi ngân sách nhà nước và có một hạng mục chi riêng cho việc triển khai giáo dục kỹ năng sống.

• Về quản lý: Ban hành Bộ tiêu chuẩn chất lượng quốc gia và cơ chế kiểm định chặt chẽ đối với các chương trình kỹ năng sống do các đơn vị tư nhân cung cấp, nhằm quản lý hiệu quả thị trường và đảm bảo chất lượng.

• Về học liệu: Đầu tư xây dựng một kho học liệu số quốc gia mở, miễn phí để dân chủ hóa việc tiếp cận các tài nguyên giáo dục kỹ năng sống chất lượng cao.

Khuyến nghị 5: Thể chế hóa mô hình hợp tác Nhà trường - Gia đình - Cộng đồng.

Cần xây dựng các văn bản pháp quy cụ thể hóa vai trò, trách nhiệm và cơ chế phối hợp giữa ba bên. Khuyến khích các địa phương và nhà trường xây dựng các mô hình hợp tác sáng tạo, phù hợp với điều kiện thực tế, và xem đây là một tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động của các cơ sở giáo dục.

Hành trình trang bị kỹ năng sống cho thế hệ trẻ là một cuộc đầu tư dài hạn, đòi hỏi sự quyết tâm chính trị, sự đồng thuận xã hội và những hành động chiến lược, đồng bộ. Bằng cách thực hiện các khuyến nghị trên, Việt Nam không chỉ bắt kịp xu thế giáo dục toàn cầu mà còn tạo ra một nền tảng vững chắc để xây dựng một thế hệ công dân tương lai bản lĩnh, sáng tạo và sẵn sàng hội nhập, góp phần hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Nếu bạn thấy bài viết này hữu ích, hãy chia sẻ từ VNLibs.com đến những người đang quan tâm đến giáo dục - từ nhà quản lý, giáo viên đến phụ huynh. Mỗi lượt chia sẻ là một bước nhỏ góp phần lan tỏa nhận thức và thúc đẩy hành động vì một nền giáo dục khai phóng và nhân văn hơn. Xin chân thành cảm ơn!

---